Schoon je gedachten op

Zeven denkfouten onder de loep. Al onze gevoelens en zintuiglijke ervaringen worden met-in-via-door onszelf naar onszelf en anderen gecommuniceerd. Zo geven we betekenis aan alles wat we doen en laten. We praten niet alleen met anderen, maar ook met onszelf, onophoudelijk, zelfs als we dromen.

We vertalen en decoderen de stimuli van binnen- en buitenwereld om te weten wat er van ons verwacht wordt. Ook reacties van anderen gebruiken we om onze innerlijke wereld te spiegelen en te corrigeren. Zo weten we of wat we denken een beetje klopt. Of wat we denken niet raar is, of we leuk genoeg worden gevonden, of we worden begrepen, of onze liefde beantwoordt lijkt te worden enzovoorts.

Deze innerlijke communicatie is zo vanzelfsprekend dat we er vooral bij stilstaan als we in conflict zijn met anderen. Hierom worden relaties ook wel spiegels genoemd.

Het is soms confronterend te zien hoe een ander een specifieke situatie heel anders beleeft en interpreteert dan jij. Soms met alle vervelende gevolgen van dien. We gaan ervan uit dat we de werkelijkheid scherp en helder zien, maar hoe meer je je verdiept in mensen om je heen hoe meer zul je zien dat dezelfde woorden, soms hele andere dingen betekenen. Oké, over het woord ‘auto’ worden we het wel eens, maar woorden die gevoelens verwoorden zoals ‘liefde’, ‘verwarring’, ‘saamhorigheid’ hebben in de praktijk vaak een heel andere uitwerking op mensen.

Veel conclusies, automatische gedachten en angsten dicteren een beperkt beeld van de sociale situatie waarin iemand zich bevindt. En daaruit volgende beperkte reacties zorgen weer voor scheefgroei en misverstanden tussen mensen.

Mensen reageren op jouw uitingen, of je het nou wilt of niet. In sociale situaties worden constant conclusies getrokken over zaken die we (nog) niet kunnen weten. Kijkt iemand niet terug omdat iemand jou niet aantrekkelijk vindt, of teveel in beslag genomen wordt door een opkomende presentatie. We weten het vaak eenvoudigweg niet. Om onze werkelijkheid te begrijpen en te beïnvloeden, doen we – afhankelijk van hoe we die werkelijkheid zien – een aantal dingen om de waarheid bij anderen te achterhalen. We gaan vissen of raden. Niet altijd met succes.

Wat kun je doen om minder tegen jezelf te liegen en je blinde vlekken zichtbaar te krijgen? In theorie is het een eitje, in de praktijk vergt het vaak energie om al die vastgeroeste ideeën en gedachten niet meer zo serieus te nemen, en ze eventueel te herzien.

Om je te helpen staan hieronder de meest voorkomende denkfouten: vermoedens die voor waarheid worden aangezien. In principe komen ze allemaal neer op dezelfde mentale vertekening. Een conclusie trekken terwijl je niet genoeg of verkeerde informatie hebt:

Verkeerde oorzaakgevolgtrekking: ‘Ik ben afgewezen omdat ik niet mooi genoeg ben.’

Alle denkfouten hebben er uiteindelijk mee te maken dat je een gevolg en oorzaak vermoedt waar er geen (bewezen) is. Soms is er wel een verband, maar klopt de conclusie niet je eruit trekt. Zo is er een duidelijk verband tussen de hoeveelheid ijs die verkocht wordt in een jaar en het aantal keren dat er huidkanker wordt geconstateerd? Betekent dat ijs eten huidkanker kan veroorzaken? Niet echt: het blijkt dat hoe zonniger het is, hoe meer ijs er gegeten wordt en hoe meer huidkanker er wordt geconstateerd. De zon is de oorzaak van zowel de toegenomen ijszucht als huidkanker.

Hieronder enkele specifieke denkfouten:

De generalisatie: ‘Ik ben nu drie keer bedrogen, alle vrouwen zijn … ’
Een bekende denkfout is die van de generalisatie waarbij een paar ervaringen je laten denken dat iets altijd zo is. Voorbeeld: denken dat alle vrouwen onbetrouwbaar zijn omdat twee ex-vriendinnen zijn vreemd gegaan. Woorden als ‘niemand’, ‘altijd’, ‘nooit’, ‘iedereen’ zijn verdacht. Als je die gebruikt dan weet je dat dit een valkuil van je is. Discriminatie wordt door deze denkfout in stand gehouden. Een aantal rotte appels van een minderheid kunnen onterecht de hele groep vertegenwoordigen. ‘Alle moslims willen de westerse standaard vernietigen.’
Anderen voorbeelden: ‘Mensen mogen mij gewoon niet zo.’ ‘Vrouwen houden niet van introverte mannen.’

Zwart-wit-gedachte: ‘Oei, ik ben te laat, ik heb het nu helemaal verpest…’
Veel mensen hebben de neiging om prestaties van zichzelf of anderen met een overdreven extreme standaard te evalueren. Een vriend van ons was ooit – voor hij zijn huidige vriendin ontmoette – erg aan het sukkelen met de mensen van het andere geslacht. Enthousiast als hij is liep hij bijna zonder uitzondering iets harder van stapel dan zijn tegenspeelsters. Als hij een mindere date had waarbij de nietsvermoedende vrouw had aangegeven het rustiger aan te willen doen, strafte hij zichzelf en haar met uitspraken als: “Hoe heb ik het nou alweer kunnen verpesten, ik had je nooit gelijk weer moeten bellen. Ik ben hopeloos, sorry.” Zijn welgemeende, maar overdramatische reacties zorgden vaak voor het uitblijven van de volgende ontmoeting.

De misattributie: ‘Mijn buurvrouw doet alleen maar leuk tegen me omdat ze toevallig in een goede bui is’
Uit onderzoek blijkt dat mensen met weinig zelfvertrouwen hun verdiensten aan toeval danken en hun mislukkingen aan zichzelf wijten. Mensen met zelfvertrouwen doen het andersom. Wie heeft er gelijk? dat is niet altijd duidelijk. Wel kun je ervan uitgaan dat laatstgenoemden gelukkiger zijn.

Sommige mensen trekken zich zaken persoonlijk aan of voelen zich verantwoordelijk voor zaken, waar ze eigenlijk geen invloed op hebben. Het zijn mensen die zich schuldig kunnen voelen als iemand op hun feestje uitglijdt, of zich rottig voelen als iemand een voedselvergiftiging krijgt, nadat zij het restaurant hebben uitgekozen.

Gedachten lezen: ‘Oei, hij kijkt moeilijk, hij is natuurlijk nog boos omdat ik hem niet gebeld heb.”
Dit is een bijzondere vorm van het trekken van verkeerde oorzaakgevolgtrekkingen. Heel vaak denken we dat we weten wat anderen denken en voelen. Vaak is dat een projectie van onszelf. Om echt te weten wat iemand denkt moet je het vragen. Als we ervan uitgaan dat we het weten kun je ‘bad vibes’ veroorzaken als die er in eerste instantie niet waren. Wie is er niet een keer chagrijnig geworden van de vraag: ‘Hee, ben je weer chagrijnig of zo?’

Een mening als feit zien: ‘Ik las in een magazine dat ongelukkige mensen veel vaker ziek worden: ik ben een risicogroep.’
Vaak zien mensen over het hoofd gezien dat bijna alle uitspraken over de wereld, ongeacht of die van een dronkaard of een Nobelprijswinnaar komen, slechts meningen (lees: vermoedens/ gedachten/ veronderstellingen/ vooroordelen ) zijn. Als een fysicus denkt dat Madonna niet kan zingen en dat het Universum waarschijnlijk uit tientallen dimensies bestaat die wij niet kunnen zien dan zal het als hij eerlijk is zeggen dat hij het niet zeker weet. De meeste wetenschappers zijn getraind in het verschil tussen een mening en een feit: een feit is iets waarover verschillende onafhankelijke meetinstrumenten ondubbelzinnig aantonen dat het zo is. Uiteraard bestaan er ook feiten die wij niet kunnen vaststellen, naar in dat geval blijven ze… een vermoeden.

Selectieve waarneming en aandacht: “Bijna iedereen is spontaner dan ik”
We kennen allemaal het fenomeen van de rode fiets, de felblauwe trui of de gele auto. Nadat je een dergelijk exemplaar gekocht hebt lijkt de hele wereld er vol mee. Toeval? Synchroniciteit? Misschien, maar je kunt het deels toeschrijven aan selectieve aandacht. We zien (en roepen op) wat je verwacht te zien. De menselijke geest is heel goed in het zien van signalen die kloppen met wat je toch al verwacht, en het negeren van wat niet strookt met je verwachtingen.

Als bovenstaande denkfouten en neigingen zijn het logische gevolg van ervaringen en de conclusies die we daaruit hebben getrokken. Ze zijn niet per definitie op waarheid gebaseerd, maar sommige gevallen de neiging dat wel te worden. Hierom noemen we ze blinde vlekken. Je denkt dat ze uit de werkelijkheid stammen maar je vergeet dat je er zelf heel actief aan hebt meegebouwd. Een goed voorbeeld van hoe de zichzelf vervullende profetie werkt is die van het zelfbeeld.