De betekenis van Auw!

Pijn is even concreet als mysterieus. Houd je vinger tegen een kokende pan water en er is geen twijfel waar je de pijn voelt. Reflexmatig trek je je hand weg. Vreemd is dat het pijngevoel pas ontstaat in de hersenschors. Tussen vinger en brein is er van alles aan de hand.

De relativiteit van pijn
Pijn geeft een duidelijk signaal: “Er is hier iets mis, doe iets!” Afhankelijk van hevigheid en locatie volgt een passende reactie. Zo trek je je hand weg van de gloeiende koekenpan, haal je paracetamol uit de la bij een stevige migraineaanval en zoek je het nummer van de huisarts als je een rare buikpijn hebt die je niet kunt thuisbrengen. Door ervaring werkt dit signaleringssysteem steeds verfijnder, maar toch… pijn blijft soms raadselachtig. Hoe kan het bijvoorbeeld dat hypnose net zo goed pijn kan uitschakelen als een flinke dosis morfine? Waarom kunnen sommige mensen seksueel genieten van zweepslagen? Waarom voelen sommigen nooit pijn – zelfs niet als ze zich wassen met zoutzuur of kokend water – en kunnen anderen niet slapen door stekende pijn in een niet-bestaand lichaamsdeel? Kortom: wat is pijn precies en waarom ervaren wij pijn per persoon verschillend?

Pijn begint bij zenuwuiteinden die geprikkeld worden of beschadigd raken. Als je in je vinger snijdt worden pijnprikkels door de zenuwen doorgestuurd via het ruggenmerg naar de thalamus, het centrale pijnregelsysteem in de hersenen. Hier gebeurt iets belangrijks: de pijnprikkel krijgt voorrang boven alle andere boodschappen in je lichaam. Als de prikkel sterk genoeg is wordt het vervolgens doorgegeven aan de hersenschors. Hierbij worden die delen van de hersenschors geactiveerd die corresponderen met het bijbehorende lichaamsdeel (in dit geval de vinger). Nu pas voel jij de pijn. Na de eerste pijnscheuten schiet het centrale zenuwstelsel je direct te hulp door vanuit het ruggenmerg pijnstillende neurotransmitters (zoals endorfinen) los te laten op de pijnprikkels. De pijn ebt hierdoor weg en geeft je de mogelijkheid om treffende maatregelen te nemen.

Pijngevoelige zenuwuiteinden op je lichaam zijn niet evenredig over het lichaam verdeeld. Op kwetsbare of essentiële lichaamsdelen zitten heel veel zenuwuiteinden (tandvlees, handen, huid) en op andere heel weinig (hersenen, buik). Hierom zal het bezoekje aan de tandarts nooit leuk worden. En hierom is het voor een buikpijnlijder soms moeilijk te bepalen wat er precies aan de hand is en konden Inca’s vroeger zonder verdoving een hersenoperatie uitvoeren (in en rond de hersenen zitten bijna geen pijnzenuwen).

Uiteraard zijn er ook sterke individuele verschillen in de beleving van pijn. Pijngevoeligheid is allereerst een genetische kwestie. Zo hebben we allemaal een verschillend aantal pijnzenuwen en reageert ons lichaam verschillend op pijnprikkels. Het vooroordeel dat vrouwen minder kleinzerig zouden zijn dan mannen klopt hierdoor bijvoorbeeld niet. Vrouwen zijn over het algemeen juist gevoeliger voor pijn omdat zij meer pijnzenuwen hebben. Ook het vrouwelijke hormoon estrogeen maakt hen pijngevoeliger. (Roodharige vrouwen zijn de uitzondering op de regel: zij hebben een soort ‘gendefect’ waardoor hun lichaamseigen pijnstillers sterker werken.)

Heeft deze verhoogde pijngevoeligheid bij vrouwen een evolutionair nut vraag je je misschien af? Ja, zo zijn vrouwen beter in staat om naar hun eigen lichaam te luisteren. Dit verhoogt de kans om tijdens een zwangerschap goede beslissingen te nemen en bij complicaties vroegtijdig in actie te komen. Ook zal iemand die pijngevoelig is de pijn van anderen beter aanvoelen en interpreteren. Handig voor de opvoeding.

Als pijn niet over gaat
Dit complexe pijnproces verloopt lang niet altijd vlekkeloos. Mensen met chronische pijn zijn een schrijnend voorbeeld. Het verschil met acute pijn is dat chronische pijn aanhoudt terwijl genezing al heeft plaatsgevonden. Soms is er aantoonbare schade aan weefsel of zenuwen, meestal is er geen duidelijke lichamelijke aanwijzing (meer). Dat betekent niet dat de pijn een product van de verbeelding is. Prof. Dr. Wouter W.A. Zuurmond, hoogleraar Pijnbestrijding van het Medisch Centrum VU weet dat langdurende pijn het pijnstillende neurotransmittersysteem kan verstoren: “Er kunnen veranderingen in het zenuwstelsel zelf ontstaan waardoor pijn geleidende zenuwen verward raken met zenuwen die de tastzin geleiden. Zo ontstaat waarschijnlijk een soort pijngeheugen. Een liefdevol bedoelde aanraking kan daardoor bij sommige mensen al intense pijn veroorzaken.”

Zes van de tien de mensen die ooit een lichaamsdeel hebben laten amputeren kunnen meepraten over een extreme variant van deze verwarring: fantoompijn. Een niet-bestaand been kan zo’n stekende pijn geven dat iemand er elke nacht wakker door wordt gehouden. Hoe kan dat als er geen zenuwbanen meer van het been of de arm naar de hersenen gaan? Volgens Zuurmond ligt de oorzaak vaak in het hersengebied dat oorspronkelijk correspondeerde met het geamputeerde lichaamsdeel: “Deze is nog actief en wordt chronisch of soms geactiveerd. De hersenen interpreteren dit alsof het geamputeerde lichaamsdeel er nog is.” Het resultaat is een dagelijks leven vol zeurende pijn en een obsessieve zoektocht naar verlichting daarvan.

Aan de andere kant van het spectrum vind je mensen die extreme lichaamsschade zonder een extra oogknippering kunnen doorstaan. Als zij hun hand in kokend water doen, voelen ze wel de vloeibaarheid, maar niet de pijn die de meesten van ons zouden laten schreeuwen als een speenvarken. Deze mensen leiden aan een extreem zeldzame aandoening aan het zenuwstelsel (CIPA) waarbij ze geen pijn, hitte, kou of andere zenuwgerelateerde gevoelens heeft (waaronder het gevoel om te urineren) hebben. Je kunt al raden dat deze mensen zelden een natuurlijke dood sterven. Zonder pijn krijgt gevaar een andere betekenis.

De betekenis van Auw!
Eerdergenoemde voorbeelden zijn extreem, maar ook in onze directe omgeving zijn verschillen in pijnbeleving opvallend. De één jammert bij een hard uitgevallen schouderklopje, de ander legt kalm aan het ambulancepersoneel uit hoe hij zojuist zijn been heeft gebroken. Behalve eerdergenoemde erfelijke verschillen spelen hierbij ook gedachten en context een grotere rol dan mensen beseffen. Onderzoek laat duidelijk zien dat de betekenis die aan de pijn wordt gegeven ook de intensiteit ervan bepaalt. Als je voor de clubtitel tennist vergeet je de zere knie, maar als je met je schoonouders op pad moet voel je ‘m weer. Tijdens het skaten zit je in een lekkere roes – een valpartij hoort erbij – maar in de tandartsstoel ben je een lijdzaam slachtoffer en doet het geluid van de boor je al ineen krimpen. Iemand die heeft geleerd zich vol vertrouwen aan de gecontroleerde wreedheden van een SM-meester te onderwerpen kan pijn als een intens seksueel genot leren ervaren. Dit ‘betekenis bepaalt pijn’-principe wordt nergens zo duidelijk als je kleine peuters ziet spelen en vallen onder moeders toezicht. Als de peuter paniek in mama’s gezicht leest zal zal deze veel eerder huilen dan wanneer ze hartelijk lacht.

“Pijn is minder pijnlijk als je er controle en kennis over hebt”, aldus prof. Dr. Neurologie Walter Zieglgänsberger: “Als je weet dat je aan een onschuldige migraineaanval lijdt die morgen weg is voel je minder pijn dan wanneer je het voor de eerste keer voelt en niet weet of het een spanningshoofdpijn of een gevaarlijke tumor is. De stress en angst die het niet-weten met zich meebrengt verergert pijn. Uit eigen onderzoek blijkt dat mensen die van mij pijnschokken krijgen minder pijn ervaren dan als een van mijn werknemers ze toedient. Het feit dat ik professor ben is genoeg om ze minder pijn te laten voelen. Ze hebben meer vertrouwen in een professor.”

Zieglgänsberger meent dat mensen die zich machteloos voelen ten opzichte van hun pijn kunt doen zijn er overgevoelig voor kunnen worden. Sommige chronisch pijnlijders zijn zo gepreoccupeerd door hun niet-weggaande pijn dat ze aan niets anders denken en daardoor steeds meer pijn krijgen. Je zenuwstelsel blijkt zich er letterlijk op te kunnen instellen. Angst voor pijn, geeft pijn een meer prominente rol. Gelukkig kunnen chronisch pijnlijders deze ‘obsessieve’ focus ook weer ontleren door pijn minder belangrijk te laten worden en meer aandacht te hebben op prettige sensuele ervaringen, zoals een mooie opera of lekkere maaltijd. Pijn is dus manipuleerbaar.”

Uit onderzoek aan de universiteit van Basel (Zwiterland) bleek dat acteurs afhankelijk van hun rol als ‘held’ of ‘gevoelsmens’ pijn anders voelden. ‘Helden’ hadden amper last van toegediende pijnschokken, terwijl ‘anti-helden’ dit echt pijnlijk vonden. Deze mentale component verklaart waarom fanatieke wielrenners urenlang door te fietsen met verzuurde benen en bergbeklimmers dagenlang doorlopen met bevroren tenen. Pijn heeft een intieme band met de geest. Sommige yogabeoefenaars en mediteerders hebben zo’n breincontrole dat ze hebben geleerd pijnprikkels te negeren. Dat is een van de conclusies die neurowetenschapper Richard Davidson heeft getrokken uit zijn onderzoek naar meditatie. De ogenschijnlijk miraculeuze werking van suggestie en hypnose laat ook zie hoe de geest pijn kan verlichten of verzwaren. Zware operaties kunnen in een diepe hypnosetrance pijnvrij worden ervaren. Hoe dat werkt? Dr. David Spiegel van de Medische Universiteit van Stanford verklaart: “Doordat de hypnotiseur je laat geloven dat het lichaam de pijn niet hoeft te voelen, dat de aandacht zich op andere dingen kan richten. De diepe ontspanning van een hypnosesessie tezamen met gerichte suggesties om verdoving op te roepen zorgen voor de aanmaak van endorfinen waardoor pijn uitblijft.” Het tegenovergestelde van afleiding, acceptatie werkt vaak ook. Lijkt paradoxaal, maar het ‘niet tegen de pijn vechten’ wekt ontspanning in de hand en kost minder energie dan de vermoeiende zoektocht naar afleiding.

Een makkelijkere manier dan je geest trainen om pijn anders te ervaren is om naar pijnstillers te grijpen. Dagelijks worden in Nederland zo’n miljoen pijnstillers geslikt, zonder toezicht van een arts. Af en toe een pijnstiller is volgens de deskundigen prima, maar als het een dagelijkse gewoonte wordt dan kan dat tot een verstoorde relatie met pijn lijden. Pijn is er soms niet voor niets. Soms heeft het een boodschap waar je naar moet luisteren. Als je ongezond leeft, weinig beweegt en je lichaam verwaarloost dan heb je geen pijnstillers nodig maar een nieuwe levensstijl. En soms zijn de bijwerkingen van de pijnstillers erger dan de kwaal. Mensen die dagelijks meerdere paracetamolletjes slikken krijgen vaak hoofdpijn als ze ermee ophouden.

Meer lezen over pijn?
Een online document van Prof. Dr. Wouter W.A. Zuurmond vind je hier