Reportage mindfulness: een cursus in aandacht

Een groep van ongeveer twaalf mensen zit op stoelen in een kring, wanneer ik de deur openzwaai van de ruimte waar de training in mindfulness wordt gegeven. Verder niets: geen tafels, geen sheets, geen collegebanken. De rust en de serene sfeer die me tegemoet komen maken me zenuwachtig en nog gejaagder – ook omdat ik weer eens te laat ben. Maar veel tijd om me hier druk over te maken heb ik niet, want de ‘rozijnoefening’ begint. Die houdt in dat we een kwartier nemen om twee rozijnen op te eten. Onbevooroordeeld en ‘als een kind dat nog nooit een rozijn heeft gezien,’ laat staan geproefd, verkennen we met onze lippen de textuur van de droge druif, vanaf dan nog alleen ‘het voorwerp’ te noemen…

Is ‘het voorwerp’ eenmaal in de mond beland, dan laten we onze tong erlangs glijden, net zolang totdat we eindelijk onze tanden erin mogen zetten. De bedoeling van deze opdracht is onze aandacht in het hier en nu te houden, bij het voorwerp, en niet te denken of piekeren over verleden of toekomst, zoals je vaak doet. De ruwe huid van de vrucht is nu belangrijker dan de opgetrokken wenkbrauw van de baas van vanmiddag en het boodschappenlijstje voor vanavond.
Overzichtelijk en best prettig zou je denken. Maar een gedroogde druif kan rare dingen doen met je gedachten: de mijne verspringen van de zin van het bestaan naar het uitspugen van de rozijn op de vloerbedekking. Even overweeg ik voortijdig en vooral voorgoed dit pand op de Herengracht in Amsterdam te verlaten.

Het zal een kwestie van wennen zijn. Maar toen ik me opgaf voor de cursus – vooral uit professionele interesse – verwachtte ik iets totaal anders. Een zakelijk college of zoiets, waarin mij eerst de betekenis van het mysterieuze begrip “mindfulness” zou worden uitgelegd. Maar theorie is hier niet zo belangrijk. Het gaat om het ‘ervaren,’ dat is me inmiddels wel duidelijk. Op zich verfrissend binnen de geestelijke zorg (onze trainer is ook psycholoog), waar klachten doorgaans worden aangepakt met pillen en/of praten. ‘Ervaaaren’… wel een rustgevend woord. En laat dat nou net zijn wat ik ook wel kon gebruiken: rust.

Je linkerteen voelen
Dus toch maar naar de volgende bijeenkomst. Benieuwd naar wat de anderen voor positiefs te melden hebben over de zogenoemde bodyscan, het huiswerk van de afgelopen week. Mijn ervaring hiermee was in ieder geval niet veel beter dan die met de rozijn. Bij deze oefening lig je, terwijl een stem op cd je de aandacht laat verplaatsen over het hele lichaam. Je begint met je aandacht bij je voeten en gaat langzaam ‘omhoog’ naar je kruin. Héél langzaam, want je moet er wel drie kwartier over doen. Ondertussen is het voelen, voelen en nog eens voelen. Of ‘ervaren’ moet ik zeggen, want je mag ook niets voelen. Ervaren wat je al dan niet voelt in je grote teen, in je knie, in je geslachtsorganen en overal. En als je gedachten afdwalen, ga je terug naar het lichaamsdeel waar je was gebleven.

Tot mijn verbazing zijn de reacties van de andere deelnemers precies dezelfde als die van mij. Het duurt te lang, alles doet pijn en het is vrijwel niemand gelukt zijn aandacht erbij te houden. Sommigen noemen het zelfs een ‘afschuwelijke oefening’. De kamer vult zich met een meerstemmige klaagzang, die omslaat in een bevrijdend gelach als een deelnemer vertelt van het venijn dat het niet-kunnen-voelen-van-een-linkerteen bij hem opwekte. Gelukkig, ik ben niet de enige met weinig geduld.

De trainer maakt een einde aan de hilariteit door ons tot stilte te manen. We moeten terug naar de ‘aandachtsmodus’, anders gaan we te veel socializen. Aha, ik geloof dat ik het begin te begrijpen. Dat serieuze en in jezelf gekeerde van de eerste dag, dat ik aanzag voor onuitstaanbare humorloosheid, is een hóuding die je bewust kunt kiezen. Een toestand van alleen maar ‘zijn.’ Van puur jezelf zijn zonder steeds bezig te zijn met de verwachtingen van anderen.

Ademhaling als anker
Na twee weken komt de training pas goed op gang. Pijntjes, kriebels, warmte of juist kou, we voelen wat af in ons lichaam. Vreemd genoeg vindt iedereen de ademhalingsoefening van drie minuten moeilijker dan bijvoorbeeld de zitmeditatie van drie kwartier. Waarom dit zo is, begrijpt niemand. Maar dat neemt niet weg dat dit juist een van de belangrijkste oefeningen is, omdat ze goed is in te passen in het dagelijkse leven. In de trein bijvoorbeeld, als voorbereiding op een sollicitatiegesprek. Als je je ogen dicht hebt, hoeft niemand iets te merken. In plaats van dat je je bezighoudt met wat ze gaan vragen of wat jij gaat zeggen, richt je je aandacht op je ‘kern’. Grote kans dat het je beter lukt jezelf te zijn tijdens het gesprek. Dat je ook zegt wat je daadwerkelijk wíl zeggen en je niet laat meeslepen door angstige verwachtingen.

Dat is dus de bedoeling van mindfulness: dat het onderdeel wordt van je leven, zodat het vooral ook inzetbaar is op moeilijke momenten. ‘Als je aandacht afdwaalt, breng die dan op milde wijze weer terug naar je ademhaling’, is de instructie bij de ademhalingsoefening. Deze zin loopt als een rode draad door de training. ‘Gebruik je ademhaling voortaan als anker, als veilige haven waar je altijd naar terug kunt keren.’ En het werkt. Door met je aandacht naar je ademhaling te gaan, laat je gedachten bijna als vanzelf los.

Aan het eind van elke trainingssessie delen we onze ervaringen – inmiddels zitten we niet meer op stoelen maar op de grond. Opvallend is dat iedereen aandachtig naar elkaar luistert, terwijl de reacties op elkaar minimaal blijven. Ongevraagde adviezen voelen als not done, zodat iedereen gestimuleerd wordt zoveel mogelijk zijn ‘eigen ruimte’ in te nemen. Op de gang na afloop werkt dit nog door en blijft de normale school-is-uit-we-zijn-weer-vrij uitbarsting van gekakel uit. In stilte dalen wij de trap af, om het stadsgedruis in de verte weer tegemoet te fietsen.

Gedachten in soorten
Vanaf de vierde sessie gaat het voornamelijk om onze gedachten. Niet de inhoud ervan doet ertoe, maar de vraag wat voor sóórt gedachten je op een bepaald moment hebt. Zijn het zorgen, angsten, fantasieën of verplichtingen die je jezelf oplegt, of misschien gewoon prettige gedachten? Mindfulness draait om bewustwording. Het bewust worden van je gevoelens en gedachten. En de bewustwording dat je een keuze hebt in hoe je daarmee omgaat.

Stel, je nieuwe liefde komt voor het eerst langs, maar er staat nog een afwas tot aan het plafond. Dan heb je jezelf misschien als doel gesteld die te doen voordat hij op de stoep staat. Met het tikken van de klok neemt de spanning toe. Vooral als je ook nog bedenkt dat het bed wel aan verschoning toe is. En wat is belangrijker: de afwas of het bed? Door de tijdnood ga je piekeren. Er is maar één manier om te kunnen ontspannen en dat is hard doorwerken tot je aan je eigen eisen hebt voldaan. Toch? Nee dus. Mindful door het leven gaan, leer ik, betekent dat je bij elke moeilijke situatie die zich aandient, of die nu intern is (gedachten) of extern (gebeurtenissen), steeds even een stapje terugdoet. Je stapt als het ware uit de gedachten, om dan te besluiten wat je ermee doet. Is het inderdaad reëel, zinvol of de moeite waard om deze gedachten serieus te nemen en ermee bezig te blijven, te doen wat ze je ingeven zelfs, of laat ik ze op een afstandje als een wolk overdrijven?

Je kunt inderdaad snel gaan schrobben en het beddengoed vervangen als dat is wat je gedachten in eerste instantie van je schijnen te willen. Je kunt ook tot het besef komen, als je dat stapje achteruit neemt, dat het je geconditioneerde verstand was dat sprak en merken dat je intuïtie, je gevoel diep van binnen, eigenlijk iets heel anders belangrijk vindt. Dat dit innerlijke stemmetje vanuit je hart liever wil dat je straks ‘relaxed met vieze lakens’ de deur opendoet dan ‘afgepeigerd met schone’. Dus trek je je sloffen maar weer even aan, zet je nog een muziekje op en neem je nog een koffie…

Al met al is iedereen positief over de cursus en heeft iedereen er op zijn eigen manier iets aan gehad. Rustiger en minder oordelend zijn we er allemaal wel door geworden. Leuker zelfs, vinden sommigen. En beter in staat om te gaan met de stressfactoren in het dagelijkse leven. Nu rest ons nog de opgave de oefeningen regelmatig te blijven doen. Dat is zeker niet gemakkelijk, maar wel de moeite waard, gezien de vruchten die we al op korte termijn konden plukken.
Of ik er ook leuker op ben geworden? Ik vraag het me af. En laat die gedachte vervolgens als een wolk voorbij drijven…

Anderen over mindfulness:

Rob Brandsma, mindfulness-trainer in Amsterdam:
‘Mindfulness is niets anders dan volledig aanwezig zijn bij wat er in het hier en nu is, op een accepterende manier, zegt trainer en tevens psycholoog Rob Brandsma. ‘De Amerikaan Jon Kabat-Zinn, grondlegger van de aandachttrainig, zei: ‘Ik bied boeddhisme zonder het boeddhisme.’ Hij heeft van het boeddhisme de kern genomen en deze ontdaan van de symbolen en de rituelen.’In Nederland is de aandachttraining vooral in opkomst in de geestelijke gezondheidszorg. Brandsma: ‘Psychologische behandeling zoals cognitieve gedragstherapie, de meest gangbare therapie, kan veel doen voor mensen. Maar soms worden mensen ook moe van het gevecht met de eigen gedachten. Negatieve gedachten vervangen door positieve lukt niet altijd of het gevoel verandert niet. Wanneer je op het niveau van handelen of denken al van alles hebt geprobeerd maar zonder resultaat, dan kan mindfulness een welkome aanvulling zijn om meer van het leven te gaan genieten zoals het is.’

Cursist Marisa 39: ‘Erop of eronder’
Ook Marisa vindt zichzelf ten goede veranderd. ‘Ik was zo iemand van doorzetten, doorbijten, erop of eronder. Heel agressief eigenlijk. In het begin vond ik het maar een soft gedoe, ik dacht: wat zijn dit voor watjes? Maar ik denk dat ik bang was om mezelf te verliezen. Op een gegeven moment zag ik mezelf zitten met dat verbetene en bedacht ik dat ik hier toch niet voor niets zat. In plaats van dat ik dagelijks in de file zit, loop ik nu elke dag lángs de file, met hond en vriend. Het is alsof er een soort scherm in mijn hoofd zat dat door de meditatie is weggehaald.’

Cursist Hanneke (23): ‘Mijn vriend dacht dat ik stoned was’
De jongste uit onze groep, Hanneke, wordt zienderogen rustiger tijdens de training. Tijdens de achtste en laatste bijeenkomst lacht ze dat haar vriend vorige week vroeg of ze soms stoned was vlak na de cursus, ze praatte zo langzaam. Mindfulness heeft haar goed gedaan: ‘Omdat je met je zintuigen bezig moet zijn, ben je per definitie in het heden. Eerst dacht ik steeds: als ik dat tentamen heb gehaald, of als ik mijn scriptie af heb, dan wordt alles beter. Nu denk ik vaker: nee, ik wil het gewoon nú fijn hebben.’