Hoe positief denken negatief uitpakt

‘Wie het ongeluk vreest, is niet rijp voor het geluk.’ Maurice Roelants, schrijver

Een bevriende muzikant voelde zich ooit totaal mislukt. Hij probeerde al jaren tevergeefs door te breken, terwijl zijn musicerende kennissen meer succes en erkenning kregen dan hij. Die hadden in DWDD opgetreden, speelden in belangrijke voorprogramma’s en werden positief gerecenseerd in landelijke kranten. Dat zag hij allemaal in zijn Facebook-tijdlijn terugkomen. Vergelijken is de duivel – de jaloezie en frustratie deden op een gegeven moment zo zeer dat hij zijn instrumenten aan de wilgen hing en van de radar verdween.

Drie jaar later was hij terug. En hoe. De kennis had zijn eerste album uitgebracht, werd positief gerecenseerd en zelf uitgenodigd in DWDD. Watskebeurt? ‘De kracht van positief denken.’ Op zijn tijdlijn verscheen een ontroerende boodschap waarin hij eerlijk vertelde over de gitzwarte periode die eraan vooraf was gegaan en hoe belangrijk het is om ondanks alles in jezelf te blijven geloven. Sinds zijn bezoek aan een bekende zelfhulpcoach wist hij: ‘Alles is mogelijk, als je er maar in gelooft.’ Amen. De likes en lofzang waren niet van de lucht.

De wet van de aantrekking
Iedereen die voldoende worstelt met het leven én aan ‘persoonlijke ontwikkeling’ doet, wordt vroeg of laat gewezen op de beloften van Positief Denken. Het recept van deze zelfhulpstroming is simpel: ‘Denk dat het gebeurt, en het zal gebeuren.’ De aangenomen verklaring voor eventueel succes gaat echter verder dan de self fulfilling prophecy (die verklaart dat het vertrouwen in een mooie uitkomst, bewust en onbewust, van alles in gang zet om het zo te laten zijn). Nee, omdat alleen vertrouwen in je eigen geest beperkt is, stellen veel zelfhulpgoeroes een grootser en spiritueler mechanisme voor: de barmhartigheid en oneindige wijsheid van het universum zelf. Het universum geeft je volgens hen alles wat je wil, als je weet hoe je erom moet vragen. Letterlijk.

Dit idee – niet wezenlijk anders als Jezus’ uitspraak ‘vraag en het zal u gegeven worden’– werd (opnieuw) leven ingeblazen door een van de bekendste zelfhulpboeken aller tijden: Think and Grow Rich van Napoleon Hill. Deze zelfhulpklassieker uit 1937 verkondigt het revolutionaire idee dat mensen alles kunnen krijgen wat ze willen als ze het maar écht geloven. Zo claimt Hill dat jij en ik arm zijn, omdat we nooit hebben leren denken zoals de miljonair. ‘Denken en voelen dat je rijk bent, maakt je rijk.’ Hoe kwam Hill aan die wijsheid? Hij bestudeerde extreem succesvolle mensen en zag als gemeenschappelijke factor dat zij extreem positief waren en gewoon geen ‘nee’ accepteerden: zij vonden dat ze hun succes en rijkdom verdienden. Hierom deden ze niet aan zelfsabotage en focusten zij al hun energie om te krijgen wat ze wilden.

Dit idee werd pas echt ‘wereldnieuws’ toen tv-vrouw Rhonda Byrne het in 2006 verfilmde als The Secret, daar later een gelijknamig boek van maakte en er bij Oprah Winfrey over mocht oreren. Het geheim komt neer op wat Byrne ‘the law of attraction’ (LOA) noemt. De stelling is dat gedachten niet alleen je gedrag en stemming sturen, maar daadwerkelijk een boodschap het universum insturen die het universum vervolgens begrijpt en beantwoordt. Hoe? Middels de mysterieuze werking van de kwantummechanica. ‘The law of attraction is de wet van de schepping. Kwantumfysici vertellen ons dat het hele universum uit gedachten is ontstaan… Jouw gedachten creëren direct jouw werkelijkheid.’

Volgens Byrne zijn de meeste mensen een slachtoffer van zichzelf, omdat ze onbewust negatieve gedachten het universum inzenden. Ze hebben nooit goed leren nadenken. Ook kanker, oplichting, botbreuken en een kapotte auto zijn enkele van de tragedies die je volgens haar onbewust op jezelf kunt afroepen. Het medicijn: bewustwording en positieve intenties het universum insturen. Byrne beweert bijvoorbeeld dat wanneer je wilt afvallen ‘jij je eerst moet realiseren dat het niet het eten zelf is dat jou dik maakt: Het is het idee dat voedsel jou dik maakt, dat jou dik maakt.’

Tot zover de theorie. Nu over naar de werkelijkheid. Wat zegt wetenschappelijk onderzoek over het nut van positief denken om je doelen te bereiken? Werkt het ook?

Fantasieën omzetten in werkelijkheid
Gabriele Oettingen, professor Psychologie aan de Universiteit van New York, onderzocht jarenlang de rol van positief denken in samenhang met motivatie en het bereiken van doelen. Ze vergeleek proefpersonen die leerden een positieve uitkomst te visualiseren met ‘neutrale’ proefpersonen die dat niet deden. Ze testte allerlei personen en doelgroepen: vrouwen die wilden afvallen; studenten die een leuke date of goede baan wilden; patiënten die na een heupoperatie weer op hun benen wilden leren staan; schoolkinderen die goede rapportcijfers wilden behalen.

In elk van de onderzoeken waren de resultaten hetzelfde: het fantaseren over positieve uitkomsten hielp geen van de proefpersonen hun doelen eerder te bereiken. Integendeel: de positivo’s deden het slechter. En daarbij: hoe positiever de proefpersoon was, hoe slechter het resultaat. Oettingens verklaring: ‘Positief denken laat ons brein denken dat we ons doel al bereikt hebben en dat saboteert onze motivatie en bereidheid om dat doel daadwerkelijk te bereiken. Dromen over de toekomst heeft een kalmerende werking – je bloeddruk wordt meetbaar lager – maar het zuigt ook energie weg die je nodig hebt om je dromen te verwezenlijken.’

Goed, misschien is positief denken niet zaligmakend als manier om doelen te bereiken, maar… dagdromen en fantaseren over je ideale leven maakt je vast gelukkiger, én is dat niet veel meer waard?

‘Ik zie Angelina Jolie naar me kijken, ze wil me..’
Fantaseren hoe jij je succesvolle miljoenenbedrijf uitloopt met een verliefd kijkend fotomodel naast je lijkt misschien onschuldig, het is teleurstellend wanneer het niet lukt. En die kans is aanzienlijk. ‘Mensen die fantaseren over een ideale eindtoestand haken in de praktijk sneller af bij de eerste serieuze obstakels. Je wordt er eerder perfectionistisch en faalangstig door en sneller geneigd de handdoek in de ring te gooien. En daar kun je uiteindelijk pas echt depressief en somber van raken’, aldus Psychologieprofessor Richard Wiseman. Hij zette voor zijn boek 59 Seconds alle onderzochte zelfhulptechnieken op een rijtje. Daarin staan wetenschappelijk verantwoorde oefeningen die wel helpen om je dromen te verwezenlijken. ‘Om doelen te behalen kun je beter het proces visualiseren, niet het einddoel. Fantaseren over hoe je jouw doelen probeert te behalen, geeft je direct een idee wat je daarvoor concreet moet doen. Dat vergroot zowel je oplossend vermogen als je motivatie om aan de slag te gaan.’ Juist omdat je fantasieën nu een link houden met het echte leven kun je een bruikbare brug bouwen van wens naar werkelijkheid. En je leert anticiperen op de onvermijdelijke tegenslagen en hindernissen.

Stel dat het je doel is om gewoon iets gelukkiger te zijn en psychische klachten te verlichten, kan positief denken dan therapeutisch werken? Zoals Byrne zegt: ‘Denk tegengestelde gedachten over jezelf: denk dat je het wel kunt…’

Witte beren op de weg
Mensen die hebben geprobeerd angsten en zorgen te bezweren met positieve gedachten, hebben het vast al ontdekt: het werkt niet. Hoe meer je negatieve gedachten en gevoelens probeert weg te denken, hoe harder ze terugkomen. Misschien zie je die gemene witte beer al binnenwandelen? Psycholoog Dan Wegner onderzocht dit fenomeen uitvoerig en de conclusies zijn interessant:

Vraag proefpersonen om de komende vijf minuten níet aan een witte beer te denken (en wel aan rode auto) dan zullen ze er vaker aan denken dan wanneer je ze vraagt om wél aan een beer te denken. Als je proefpersonen vertelt over een verdrietige gebeurtenis gevolgd door de instructie om het vooral los te laten, dan worden ze verdrietiger dan wanneer je ze geen enkele instructie geeft. Mensen met een paniekstoornis die de exclusieve boodschap kregen zich te ontspannen, waren meer gespannen dan de mensen aan wie die opdracht niet werd gegeven.

Hoe valt dit psychologisch verklaren? Ons denken is geëvolueerd om praktische doelen te bereiken en tussendoor te evalueren of dat volgens plan verloopt. Als het doel ‘avondeten’ is komen jouw gedachten met een concreet stappenplan op de proppen: ‘Na het werk loop ik even langs de pizzeria. En laat ik er ook even een flesje wijn bij kopen.’ Ons denken blijft ons gedrag vervolgens controleren en bijsturen totdat het doel behaald is. ‘Ah, de pizzeria is dicht, dan maar de Thai!’

Wanneer we daarentegen ons denken gebruiken om zichzelf te sturen, gebeurt er iets vreemds. Een doel als ‘positief denken’ maakt dat ons brein zichzelf continu probeert te betrappen op negatieve gedachten. Alleen zo kan het controleren of het zijn doel (in dit geval ‘positief denken’) heeft bereikt. Positief denken houdt je op die manier geketend aan negatieve gedachten en ongewenste emoties.

Daar zitten onder andere twee denkfouten aan ten grondslag.

‘Shit, afgewezen! Ik moet positiever denken.’
Het probleem (en succes) van de law of attaction is dat de theorie – net als bij elke religie – noch te bevestigen, noch te ontkrachten valt. Bij succes dank je het universum, bij ongewenst resultaat wijt je het aan je spirituele tekortkomingen. Je moet nóg positiever leren denken. Het gevaar van blind geloof in de magische kracht van positief denken is hierom dat het je allergisch en bang voor de werkelijkheid kan maken. Zelfs dikke pech kun je gaan zien als persoonlijk falen. Behalve dat je je slecht voelt omdat je ziek wordt of je auto in de prak rijdt, voel je je ook nog eens schuldig dat het jou overkomt.

Ik had ooit een LOA-enthousiast in mijn praktijk die pas actie ondernam ‘als de intentie zuiver voelde’ en ze geen meer angst voelde: in de praktijk deed ze helemaal niets. Ze bleef in cirkeltjes denken zonder ooit een beslissing te nemen. Zo durfde ze pas na twee maanden piekeren een ‘duidelijk flirtende collega’ op de koffie te vragen. Die had toen inmiddels verkering met een ander. (‘De intentie was niet oprecht.’) Het wachten op de juiste positieve vibe om iets gedaan te krijgen, is een onvruchtbare levensstrategie. Onderzoek laat zien dat je je eigen gedachten juist beter niet te serieus kunt nemen en ondertussen actie te blijven ondernemen. Anders doen leidt in de praktijk eerder tot anders voelen en anders denken, dan anders denken. Zelfs een potlood tussen je tanden kan gelukkiger maken, omdat het je lachspieren activeert en je hersenen daar automatisch bijhorende gevoelens bij produceren. En hierom krijgen sombere mensen die zichzelf dwingen te sporten echt in een betere stemming.

Kortom: vertrouwen in een goede afloop is nuttig – want daardoor blijf je actief– maar je leven aan het lot, de LOA of je fantasie overlaten is dat niet. Negatieve gevoelens, angsten en pech kunnen soms maar beter omarmd of (als dat kan) praktisch aangepakt worden in plaats van bezworen met magisch denken.

‘Ik dacht aan een ijsje en ik kreeg er een.’
De tweede denkfout die de LOA overtuigend maakt, wordt wel de ‘overleversbias’ genoemd. Wie in de LOA gelooft, komt met dit soort voorbeelden: ‘Ik dacht op een warme dag aan een ijsje en toen kwam ik Loes tegen die mij op een ijsje trakteerde.’ Mooi, maar we vergeten dat er meer situaties waren waarin we ook ijs wilden, en niets kregen. De treffers worden eruit gelicht als bewijs en de missers vallen niet op. Dat geeft noodzakelijk een vertekend beeld. Zelfhulpcoaches gebruiken op die manier ook hun eigen succes – of dat van Walt Disney en Albert Einstein – als bewijs voor het succes van hun methode.

Jij en ik horen in de media en volksmond veel vaker over de successen en wonderen dan over de keren dat er níets speciaals gebeurt. De eerder genoemde muzikant– die ontzettend getalenteerd is en altijd keihard heeft gewerkt – werd depressief omdat hij overal muzikanten om zich heen zag die meer status en roem hadden dan hijzelf. Wat hij daarbij ook negeerde was dat successen in de regel veel zichtbaarder zijn dan de mislukkingen. Het reservoir mislukkingen is echter reusachtig veel groter dan dat van de succesverhalen. Achter elke muzikant op de hitlijst gaan er duizenden schuil die hun liedjes voor drie verdwaalde internetters op YouTube zetten. En daarachter vind je een nog grotere lading muzikanten die moederziel alleen muziek maken op hun zolderkamertje.

De muzikanten die wél doorbreken dienen vervolgens als voorbeeldformule voor al die anderen die hetzelfde willen bereiken. Die hoor je vervolgens in elk interview inspirerende oneliners roepen als: ‘Geloof in jezelf, dan is alles mogelijk’. In werkelijkheid hebben zij, behalve talent en doorzettingsvermogen, ook veel mazzel gehad. Net als bij een willekeurig kansspel kunnen er uiteindelijk maar een paar winnen.

Vanwege deze blinde vlek blijven mensen hoopvol meedoen aan loterijen en talentenjachten. En daar is niks mis mee, als ze maar niet – zoals de muzikant – stoppen met hun hobby, omdat ze zich mislukt voelen. Dat hij uiteindelijk toch doorbrak heeft waarschijnlijk alles te maken met het feit dat hij gewoon doorging waar hij was afgehaakt. De verdienste van de zelfhulpgoeroe was niet geweest dat hij de muzikant positief leerde denken, maar dat hij door hem zijn muziekinstrumenten weer van zolder haalde.

De les? Je hoeft niet ultrapositief te zijn om je doelen te bereiken, je moet alleen positief genoeg zijn om ermee door te gaan totdat je je doelen bereikt hebt én realistisch genoeg om geen plank voor je hoofd te hebben als het niet lukt. ‘Positief denken’ kun je vooral zien als die plank voor je hoofd.

Dit artikel verscheen eerst op Mindshakes.

Marcelino Lopez

Psycholoog, (relatie)therapeut, schrijver. Zoekend naar antwoorden op lastige levensvragen. Meestal tevergeefs. Meer info: marcelinolopez.nl.

 

Lees ook eens zijn boeken:
Liefdesgedoe (2018)
Liefde in Tijden van Facebook (2012).