Wat is geluk eigenlijk (niet)? En hoe word je (niet) gelukkig?

‘Je hebt een beetje geluk nodig om gelukkig te worden.’ Aristoteles

Door de eeuwen heen hebben mensen met voldoende vrije tijd zich afgevraagd: wat is dat vluchtige ding dat wij geluk noemen en hoe kom je eraan? Geluk is een subjectieve, persoonlijke ervaring, maar hoe komt het achter de schermen van ons bewustzijn tot stand?

Is geluk het in vervulling zien gaan van je verlangens? Het veranderen van je uiterlijke omstandigheden? En zo ja, wat maakt daarin dan gelukkiger: de weg ernaar toe of de bestemming? Óf, komt het grote geluk juist van binnenuit? Is geluk, zoals mystici als de Boeddha en Griekse filosofen als Epicurus beweerden, het logische gevolg van een bepaalde innerlijke houding of het opzetten van een nieuwe bril zodat de alledaagse werkelijkheid er mooier uitziet? En word je, zoals sommige spirituele denkers betogen, daadwerkelijk gelukkiger door jezelf te onthechten van wereldse bezittingen, status, macht en andere egocentrische verlangens? Word je misschien zelfs gelukkiger als je je eigen leven in dienst stelt omwille van het levensgeluk van je medemensen?

Lastige vragen, en zelfs na eeuwen filosoferen, blowen en discussiëren hebben we geen duidelijke antwoorden. Hoe zou je stellingen over zoiets subjectiefs en ongrijpbaars als geluk überhaupt kunnen testen? Kan de wetenschap deze vragen (nu of in de toekomst) echt beantwoorden? Voordat een antwoord überhaupt mogelijk is, moeten we eerst een plausibele definitie over geluk hebben. Ondanks dat iedereen er een andere invulling aan geeft, zou dit een droge definitie kunnen zijn:

Geluk is tevredenheid met het leven zoals het zich in het hier en nu aan je voordoet. Het kenmerkt zich door de afwezigheid van zorgen en angsten over toekomst of verdriet en schuldgevoelens over wat geweest is. Geluk kenmerkt zich eigenlijk vooral door het ontbreken van zijn tegenhanger: psychisch lijden.

We moeten op dit punt geluk alvast onderscheiden van genot. Wat wij over het algemeen onder geluk verstaan heeft een wat langduriger, milder karakter dan genot. Genot, zoals het bevredigen van je chocoladeverslaving of seksuele drang, kan heel intens zijn, maar leidt vaak tot een korte, vluchtige kick die daarna een gevoel van leegte achterlaten. ‘Oké, dat was de chocola, en nu?’ Dat wat mensen geluk noemen, kunnen neuropsychologen tegenwoordig in de hersenen herkennen aan een toename van endorfinen – hersenstofjes met een morfine-achtig karakter die een universeel gevoel van liefde geven. Geluk en liefde (niet de obsessieve romantische variant daarvan) liggen hierom dicht bij elkaar. Genot is herkenbaar aan een vluchtige mix van andere hersenstofjes: vooral dopamine, serotonine en adrenaline.

Behalve een fijn, ontspannen gevoel in het moment, correleert geluk met prettige gedachten over onszelf en ons leven. En die gedachten weerspiegelen voor een deel de uiterlijke omstandigheden waarin we leven, onze levenssituatie. Onderzoek laat zien: voldoende geld op de bank, slaap, beweging, keuzevrijheid, vriendschap, zinvol werk, intimiteit en een regering waar je op kunt bouwen helpen mee aan het algemene gevoel van welzijn. Vooral de kwaliteit van onze relaties bepaalt in hoge mate ons geluksgevoel. Zonder een veilige connectie met anderen voelen de meeste mensen zich diep ongelukkig. En het gaat dus niet om de hoeveelheid Facebook-vrienden of indrukwekkendheid van je netwerk, maar de steun en intimiteit die je ervaart. In een meer dan 70 jaar durend onderzoek van de Universiteit van Harvard was er slechts één simpele ja-nee-vraag waarvan het antwoord met grote waarschijnlijkheid de kans voorspelt dat jij de 80 zult halen? ’Is er iemand in jouw leven die jij met een gerust hart om vier ’s ochtends kunt lastig vallen met jouw zorgen en problemen? Als het antwoord ‘ja’ is bestaat er een significante kans dat je een stuk langer leeft dan wanneer je ‘nee’ zegt.

Hoe gezegend iemand ook is, de mens is niet gemaakt om permanent gelukkig te zijn, anders zou hij weinig klaarspelen. Pas als je lijdt of ontevreden bent, kom je in actie om aan jezelf of je omstandigheden te werken. Lijden is dé manier van Moeder Natuur om jou een schop onder je reet te geven. Jouw brein is geëvolueerd om jou te helpen overleven, niet om jou gelukkig te maken. En dit is een vreemd feit van ons brein: die is structureel niks veranderd sinds onze voorouders in hertenvellen over de steppen huppelden, in grotten woonden en tussendoor met een hart vol angst tuurden in een sterrenhemel waar ze niks van begrepen. Jouw ‘oeroude’ brein is hierom min of meer gemaakt om ‘psychische klachten’ te ontwikkelen en extreem achterdochtig te zijn. Angst, bezorgdheid, piekeren, stemmen horen – je brein doet wat het geacht wordt te doen. Geluk – de afwezigheid van bovenstaande symptomen – is dus juist de afwijkende toestand.

Ben jij geen vrolijke Frans? Ben je angstig over jouw toekomst en die van je geliefden? Maak je je veel zorgen over de toenemende rimpels op je voorhoofd of de reorganisatie op je werk? Gefeliciteerd, je brein werkt precies zoals het hoort!

Maar – en misschien heb je dat al gemerkt – zonder een regelmatige dosis geluk verliest het leven alle glans en verval je in apathische onverschilligheid. Je hebt een beetje levensvreugde en energie nodig, om iets van je leven te willen maken. Als jij het gevoel hebt dat je over jouw levensomstandigheden enige mate van controle hebt en dat je jouw persoonlijke angsten en pijnen een betekenisvolle plek kunt geven dan ben je een relatief gelukkig mens. Het gevoel voldoende regie te hebben over je leven is een belangrijke voorwaarde voor het ervaren van geluk. Mensen die dit missen, voelen zich vaak bezorgd en angstig. Zelfs fysieke pijn wordt minder als je het gevoel hebt te weten waardoor het komt, dan wordt die pijn minder bedreigend. (Noot: zoals ik verderop zal laten zien is onze diepgewortelde hang naar zekerheid vaak juist een obstakel voor het ervaren ervan.)

Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen cirkelen rondom een relatief stabiel geluksgemiddelde. De ups en downs bij elkaar genomen, geven de meesten zichzelf een zeventje. De geluksgemiddelde heeft, net als talent voor dans of kunst, grotendeels een biologische, genetische oorzaak. De schatting is dat de genetische make-up voor een derde tot de helft verantwoordelijk is voor jouw geluksbasis. Dat blijkt onder andere uit onderzoeken waarin tweelingen de hoofdrol speelden die sinds hun geboorte werden gescheiden van elkaar. De genetische oorzaak is niet zo vreemd. Net zoals sommigen beter zijn in wiskunde en sport, zo zijn sommige mensen gemakkelijker tevreden en gelukkig dan anderen. En gezegend zijn zij, want geluk trekt vaak meer geluk aan. Dit is ook een interessant gegeven: al het onderzoek laat zien dat gelukkige mensen niet per se gelukkig zijn omdat ze zoveel hebben om gelukkig over te zijn. Het is eerder andersom: het is juist hun gelukkige stemming die ervoor zorgt dat ze sneller in fortuinlijke omstandigheden terechtkomen. De Duitse filosoof en arts Albert Schweitzer had het wetenschappelijk gezien bij het juiste eind toe hij zei: ‘Succes is niet de sleutel tot geluk. Geluk is de sleutel tot succes.’

Waarom is dat? Gelukkige mensen zijn over het algemeen actiever, gaan anders om met tegenslag en zullen eerder doorzetten omdat ze verwachten dat het uiteindelijk wel goed komt. Ze krijgen hierdoor vaak meer kansen, vrienden en kennissen. Gelukkig zijn maakt ook dat je eerder in een fijne relatie terechtkomt (en minder snel blijft hangen in een slechte). Het maakt dat je over het algemeen sneller een leuke baan vindt, makkelijker met nare collega’s en vervelende bazen omgaat, het langer volhoudt, enzovoorts. Dus, als er al een formule bestaat om gelukkiger te worden dan loont het om die te kennen.

Behoor jij nu niet tot de gelukkigen? Dan is dat alvast geen goede reden om (altijd) somber te zijn. Serieuze onderzoekers beweren dat geluk voor zo’n veertig procent bepaald wordt door de manier waarop je naar het leven kijkt. Dat deel van geluk is niet afhankelijk van je omstandigheden, burgerlijke status of genen. Dat betekent dus dat je behoorlijk wat invloed hebt. En er is nog beter nieuws. Recent hersenonderzoek laat zien dat geluk niet alleen gezien hoeft te worden als een bijproduct van een voorspoedig en succesvol leven, maar als een vaardigheid die je deels direct kunt leren, net zoals jongleren of autorijden. Geluk is – volgens deze onderzoekers – een mentale houding die niet (alleen) afhankelijk is van externe factoren. (Dit interessante inzicht gaan we in deel 3 van dit boek uitdiepen.)

Geluk heeft uiteraard veel – zo niet alles – te maken met persoonlijke verwachtingen. Jouw specifieke verwachtingen kunnen je – afhankelijk van hoe haalbaar ze zijn – ofwel gelukkig dan wel ongelukkig maken. Hoe hoger jouw eisen, hoe tegenstrijdiger je wensen, hoe makkelijker je kunt falen. Die eisen en wensen krijg je vaak al in je opvoeding mee tezamen met toevallige gebeurtenissen in je jeugd. Jouw zelf- en wereldbeeld worden op vroege leeftijd in het leven geroepen, en hoewel die niet statisch zijn, worden je eerste ervaringen verwerkt in de onbewuste blauwkaart die je gebruikt om geluk en welzijn na te streven. Het is datgene dat iemand iets laat zeggen als: ‘Ik ben tevreden als ik met een gezinnetje op een boerderijtje woon.’ ‘Ik leef pas op als ik als geregeld trio’s’ heb met fotomodellen op een speedboot.’ Of: ‘Ik word gelukkig van de kleine dingen in het leven, zoals een kop koffie en een leuk gesprek met de buurvrouw.’

In de artikelen hieronder gaat het over ons streven naar geluk, en de valkuilen die we daarbij tegenkomen. Wij blijken nogal slecht te zijn in het voorspellen wat ons in de toekomst gelukkig maakt. En dat is jammer want tegenwoordig hebben we genoeg vrijheid en eindeloze mogelijkheden om gelukkig te worden.

Het grootste verschil tussen mazzelaars en pechvogels?
Waarom zijn we zo slecht in het voorspellen wat ons gelukkig maakt?
Waarom positief niet helpt om te veranderen of gelukkiger te worden?
Geluk en de paradox van vrijheid en vooruitgang
Wanneer zijn mensen het gelukkigst?
Gelukkiger worden? Stap uit die piekermodus!