Wat je (echt) kunt leren van helderzienden, mediums, astrologen en illusionisten

‘Ik geloof niet in astrologie: ik ben een Sagittarius en wij zijn sceptisch.’ Arthur C. Clarke, sciencefiction schrijver en scepticus

‘Ik wíl geloven.’ Fox Mulder, paranormaal tv-detective

Als jongen van twaalf werd ik meegenomen naar een ‘paranormale beurs’: een markthal waar verschillende helderzienden, mediums, healers en astrologen een paar dagen lang hun ding doen en hun ‘waren’ verkopen. Het was een traktatie van onze toenmalige buurvrouw, tevens astrologe. Net als alle kinderen was ik benieuwd naar het occulte, maar ook bang, en heel bezorgd dat vandaag mijn lelijkste gedachten ontmaskerd zouden worden. Nog voor ik er tussenuit kon piepen werd ik door de buurvrouw tegenover een ‘bekend helderziende’ neergezet. Een grote man met grote, bolle ogen, een zwart jagershoedje, en iets te klein zwart hesje. Dat gekke hoedje gaf de vermoeid ogende man nog iets sympathieks, maar er kon geen lachje vanaf – alsof hij de last van de hele wereld op zijn kromme rug droeg.

Zonder mij een blik waardig te gunnen, concentreerde de man zich op de leegte tussen ons. Na ongeveer een halve minuut begon ineens te praten. Mijn haren gingen overeind. De man leek mij in minder dan een kwartier beter te kennen dan al mijn familie, kennissen en vrienden bij elkaar. Zonder zich ogenschijnlijk in mij te verdiepen vertelde hij allerlei intieme dingen over mij die hij onmogelijk van tevoren had kunnen weten. Als hij die wetenswaardigheden moeiteloos uit de onzichtbare ether plukte.

Moeders ervaring leek op de mijne. Onze ervaringen waren zo krachtig dat we ervan overtuigd waren dat deze man zowel in het verleden als de toekomst kon kijken en contact maakte met mensen aan gene zijde.

Jaren later begon ik aan onze ervaringen te twijfelen toen ik het boek van illusionist Ian Rowland las: The full facts book of Cold Reading. Helderzienden lijken – of ze het nou zelf weten of niet – vooral een kunstje te doen. En alle onderzoeken naar dit fenomeen lijken dit te onderstrepen: meer dan 150 jaar wetenschappelijk onderzoek heeft geen enkele studie laten zien die enig (overtuigend) bewijs heeft geleverd voor telepathie, helderziendheid, telekinese of andersoortige bovennatuurlijkheden. En ik ontken hiermee niet er veel is dat wij niet weten. Bovendien: ik zou het allemaal graag geloven, maar er is meer nodig dan wensdenken: geldig bewijs.

Ook het ‘lezen’ van aura’s, glazen bollen, sterren, handschriften, tarotkaarten of handen helpt op geen enkele manier om iemands persoonlijkheid te beschrijven en zijn verleden of toekomst te voorspellen. Alle onderzoeken waarbij cliënten onhoorbaar en onzichtbaar waren voor de helderziende – zodat de helderziende niet kon vertrouwen op verbale en non-verbale feedback – bleken korte metten te maken met die vermeende helderziendheid. Het laat in elk geval zien dat zij het niet beter deden dan wanneer ze zouden hebben gegokt.

Toch zul je in je kennissenkring tal van persoonlijke en ontroerende verhalen horen met een bovennatuurlijk randje. Vaak eindigen die met een vraag: ‘Nou, hoe verklaar je dat dan?’ Je kunt die bijzondere ervaringen toch niet zomaar als toeval en bijgeloof afserveren? En zelfs als het niet klopt, mensen voelen zich er vaak beter door.

En uiteraard kan geen enkele test bewijzen dat iets níet bestaat. (Bewijs maar eens dat Sinterklaas en de Kerstman niet een en dezelfde zijn.) Maar het veel gehoorde argument dat wetenschappers (of hun methoden) te kortzichtig en primitief zijn om occulte gebeurtenissen te kunnen aantonen is te gemakkelijk. Zou moeilijk zou dat niet moeten zijn.

Maar goed, als het ons specifiek om mediums te doen is, kunnen we de vraag ook omdraaien: is het mogelijk om als niet-helderziende normale mensen het gevoel te geven hun intiemste gedachten en de verborgen details van hun leven te kennen? Dat zou in ieder geval duidelijk maken dat die helderziendheid niet per se nodig is. Het antwoord is: ja. Er is door illusionisten een doeltreffende methode ontwikkeld om helderziend te lijken: cold reading. En, mocht je een nieuwe carrière ambiëren, ook jij kunt deze vaardigheid onder de knie krijgen.

Door middel van suggestief taalgebruik, inzicht in hoe ons brein missende of dubbelzinnige informatie aanvult en het leren interpreteren van non-verbale signalen, kun je mensen laten denken dat je akelig veel over ze weet en hun toekomst kunt voorspellen. Het is geen magie. Rowland noemde het belangrijkste kenmerk van een succesvolle reading: ‘Het is de waarzegger die de meeste woorden levert, het is echter de klant, die de betekenis en relevantie ervan creëert.’ In Rowlands boek kun jij leren hoe je willekeurige mensen – ook sceptici – het gevoel geeft helderziend te zijn.

De belangrijkste cold reading-technieken:

Observatie van non-verbale kenmerken
Fysieke kenmerken van de cliënt geven de waarzegger direct aanwijzingen om de sessie overtuigend te beginnen: kleding, lichaamshouding, staat van de handen, leeftijd, stemgebruik, kapsel, geslacht, trouwring, enzovoorts. Onderzoek laat zien dat we gemiddeld met 70% kunnen voorspellen hoe iemand in grote lijn zal zijn en dat communicatie grotendeels non-verbaal verloopt. Waarzeggers zijn vaak bovengemiddeld goede mensenlezers. Stressniveau, status, gevoeligheid, levensfase, stemming, sociale klasse, politieke voorkeur, seksuele voorkeur, sociale vaardigheden, intelligentie, gezondheid, leeftijd – de kans is groot dat ze hun tegenspeler goed inschatten en daar handig op inspelen. De eerste uitspraken van een medium zijn daarom vaak inkoppers: ‘Oei, ik zie veel drukte en stress in je huidige leven. Je hebt graag alles onder controle, maar de laatste tijd lijkt dat een grote uitdaging te zijn. Ben je toevallig bezig met een nieuw project dat je boven de pet groeit?’

Verdekte vragen met meerdere antwoordmogelijkheden
Door tijdens de reading op subtiele signalen te letten (zoals een goedkeurend knikje, verbaasde blik of veranderde houding) weet het medium of hij met zijn vragen en uitspraken op het goede pad zit of dat hij die moet bijsturen. Maar meestal hoeft dat niet: als je readings observeert zie je dat de waarzegger zelden stellige uitspraken doet, maar verdekte vragen stelt waarop de klant wordt geacht te reageren. Een reading heeft vel weg van een eenzijdige dialoog. Voorbeelden: ‘Ik zie een statige, vrouwelijke figuur, ze is overleden… je moeder misschien?’ Bij een toestemmend knikje gaat de waarzegger verder, bij verbazing of een frons vraagt de waarzegger door. ‘Je oma? Iemand anders die belangrijk voor je is?’ Vaak geven cliënten de informatie zelf: ‘Oh, dat zou wel eens de zus van mijn moeder kunnen zijn, mijn tante was ook lang en ik was dol op haar.’

Omdat de cliënt de uitspraken (en verhulde vragen) zelf moet aanvullen vragen waarzeggers meestal van tevoren om expliciete medewerking. ‘Ik krijg losse beelden en woorden door die alleen voor jou betekenis hebben. Het is aan jou om de verbanden te zien, oké? Dus je moet me een beetje op weg helpen.’

Die verbanden zijn voor de clïent meestal makkelijk te vinden. Waarzeggers laten namelijk meerdere antwoordopties open. Hun vraagstelling lijkt misschien specifiek, maar is meestal juist vaag en ambivalent. Op die manier zitten ze nooit helemaal fout. ‘Ik zie een rode auto, betekent dat iets in jouw leven?’ ‘Rode auto’ klinkt misschien specifiek, maar de vraagstelling laat letterlijk ontelbare mogelijkheden open en de kans is groot dat de cliënt hoe dan een associatie heeft: de eerste auto die hij had, de auto van de ouders, speelgoedautootje van zijn kind, enzovoorts.

Ook dubbelzinnige vragen bieden een uitvlucht. Met de vraag ‘Je hebt niet toevallig een hond, hè?’ kun je alle kanten op. Wat de toehoorder ook antwoordt, het is altíjd goed. ‘Geen hond? Zie je wel, ik dacht al: je bent helemaal geen hondenmens.’ Wel een hond: ‘Ja precies, ik zag duidelijk een hond voor me.’

Sommige waarzeggers maken het zichzelf met deze ’techniek’ wel erg gemakkelijk. Een zelfverklaard medium als Char, die in Nederland een succesvolle tv-show had, begon altijd met het geven van een letter: ‘Ik krijg een A door… Anne, Anna, Hanna, Annabel, zegt het dat iets?’ Vreemd natuurlijk, de doden waarmee Char communiceert kunnen blijkbaar niet hun volledige naam geven, maar wel zeggen hoezeer ze van iemand houden?

Voor ieder wat wils
Waarzeggers zijn ook meester in het doen van uitspraken die diepzinnig en concreet klinken, maar bij nader inzien op bijna iedereen van toepassing zijn. Alleen een enkeling herkent zich niet in een uitspraak als: ‘Je ziet graag dat anderen je waarderen en zelfs bewonderen om wie je bent, maar naar jezelf toe ben je nogal kritisch en veeleisend.’ Nog eentje: ‘Hoewel je van mensen houdt en af en toe een gangmaker kan zijn, ben je soms heel erg op jezelf en voel je je soms zelfs behoorlijk eenzaam.’ Dit soort uitspraken klinken specifiek en persoonlijk, maar zijn algemeen en op meerdere manieren te interpeteren.

Hierom kunnen voorgedrukte teksten een diverse groep mensen het gevoel geven dat de tekst over hen gaat. Wanneer je meerdere proefpersonen van verschillende sterrentekens precies dezelfde persoonlijkheidsbeschrijving geeft zo’n 80-95% van hen dat als een zeer waarheidsgetrouw profiel van zichzelf ziet. Het verschil tussen mensen die geloven, niet geloven of daar ergens tussenin staan, is hierin nihil. Zijn deze mensen naïef of dom? Nee, ze zijn vooral menselijk.

De diepere en intieme drijfveren die vaak zo treffend door astrologische readings worden beschreven zijn veel algemener dan we zouden willen. Gevoelens van eenzaamheid, ondanks een druk sociaal leven; het gevoel niet helemaal compleet te zijn; je af en toe anders voelen dan hoe de omgeving je ziet; een terugkerend verlangen naar erkenning, liefde, verbondenheid, perfectie, roem, orde, rechtvaardigheid of avontuur… de meeste mensen hebben het er niet dagelijks over, maar de kans dat jij hierin op je buurman, baas of bakker lijkt is heel groot.

Tel daarbij op dat veel beschrijvingen op verschillende manieren te interpreteren zijn en je krijgt al snel het vreemde gevoel dat een standaard tekst – zogenaamd specifiek gebaseerd op jouw geboortedatum, handschrift of ontlasting – direct op jouw leven van toepassing is. En dat denkt de rest van de lezers dus ook. Echt waar. Als standaard teksten al zo’n gevoel van alwetendheid kunnen opwekken, dan kun je wel nagaan hoe dit effect kan worden versterkt in vis-à-vis contact.

Af en toe een wilde gok
Om een reading echt indrukwekkend te maken nemen waarzeggers af en toe een wilde gok en zeggen ze iets dat, wanneer het raak zou zijn, ongelooflijk bijzonder zou klinken. Iets als: ‘Zeg, jij hebt een grote behoefte aan een drastische verandering: heb jij emigratieplannen?’ Of: ‘Ik krijg ineens last van mijn longen: heb je daar last van, astma misschien?’ Waarzeggers gebruiken hiervoor echter vaak simpele heuristieken, en komen meestal met voorbeelden waarvan best aannemelijk is dat die in het leven van de klant hebben gespeeld of spelen.

Zo hebben veel mensen ooit een instrument gespeeld, zijn daar mee opgehouden maar hebben af en toe de behoefte om het weer op te pakken. Veel mensen hebben een litteken op hun linkerknie. De meeste mensen hebben ooit een incident in het water gehad waarbij ze ademnood hadden. Veel mensen hebben ergens een doos met foto’s die ze nog een keer in een fotoboek willen plakken. Veel mensen zijn ooit begonnen een boek te schrijven en hebben dat opgegeven. Veel vrouwen waren ooit het slachtoffer van ongewenste seksuele intimidatie. Vooral vrouwen kopen weleens een kledingstuk dat ze graag willen dragen, maar dat nog niet hebben gedaan.

De reden waarom deze combinatie van trucs zo ontzettend veel effect kan hebben heeft komt doordat mensen de treffers onthouden als extreem betekenisvol en de missers gemakkelijk van zich af laten glijden. De fouten worden vaak niet gezien of als irrelevant ervaren. Als je ‘succesvolle’ readings analyseert zie je echter dat mediums en cold readers veel vaker verkeerd gokken en veel meer vragen stellen dan hoe cliënten het zich achteraf herinneren. Een vraag als ‘Ik zie een groene auto, wat kan dat betekenen?’ wordt achteraf vaak herinnerd als: ‘Ongelooflijk, die vrouw zag mijn groene Volvo.’

Omgaan met weerstand en fouten
Verder zijn er een aantal trucs die de klant extra goedgelovig, flexibel en coöperatief maken. Niets is betere smeerolie voor een goede samenwerking tussen slachtoffer en medium dan een geloofwaardig compliment. Vleiende uitspraken maken bijna elke toehoorder minder kritisch. Rowland heeft ook tips om sceptische klanten te overtuigen: allereerst laat hij zien dat hij die sceptische houding herkent en hij prijst de cliënt hierom. Die rake observatie geeft de waarzegger al meteen iets meer geloofwaardigheid.

En maakt de waarzegger fouten? Ook daar bestaan allerhande trucs voor om niet helemaal door de mand te vallen en geloofwaardigheid te behouden. Als het medium betrapt wordt op een uitspraak die niet klopt dan kan hij volhouden totdat er toch iets boven komt wat met de uitspraak overeenkomt. ‘Ja inderdaad, je sport niet, maar je zou dus wel wíllen sporten. Je bent dus toch sportief.’ Of: ‘Aha, je broer is de sportieveling in de familie.’ En als de cliënt echt geen verbanden ziet, kan de waarzegger ook zijn toevlucht nemen tot de toekomst: ‘Wat gek: ik krijg toch echt een herdershond door. Ik weet verder niet wat het betekent. Het kan ook zijn dat die herdershond later een rol in je leven gaat spelen.’ En dat brengt ons bij…

De toekomst
De toekomst voorspellen is altijd veilig, omdat 1.) de clïent die uitspraken niet direct kan weerleggen en 2.) er meestal genoeg tijd is om die uitspraken te laten uitkomen, al is het maar omdat de klant geneigd zal zijn de voorspelling te laten uitkomen (selffulfilling prophecy). Veel voorspellingen komen sowieso uit. Het leven is continu in flux: de gezondheid van jezelf en de mensen om je heen, werk, financiën, interesses, liefde. Alles fluctueert, zowel in positieve als negatieve zin. Als je daar in een willekeurige volgorde voorspellingen over geeft dan zullen een aantal ervan onmiskenbaar uitkomen. En zoals gezegd: de menselijke geest onthoudt daarbij al snel de treffers en vergeet de missers. Wat de cliënt wel beschrijft, onthoudt hij, wat niet op hem slaat is gewoon niet zo interessant en wordt vergeten. Veel mensen raken verslaafd aan mediums omdat die vaak een garantie geven dat het in de toekomst allemaal weer goed komt. Deze hoop is natuurlijk de belangrijkste reden waarom mediums nooit zonder werk komen te zitten.

Fraude: hot reading
Veel bekende helderzienden werden overigens vroeg of laat op fraude betrapt. Als het medium van tevoren (of tijdens) de reading informatie over zijn cliënten binnenkrijgt dan noemen we dat hot reading. Vooral in het digitale tijdperk is het niet moeilijk om te doen. Google biedt vaak uitkomst. Als ze de kans krijgen zoeken veel helderzienden op de mensen die zich aanmelden voor hun reading. Het Nederlandse medium Robbert ten Broeke – ooit bekend door zijn eigen tv-show bij RTL – gaf zichzelf weg door letterlijk een domme spelfout over te nemen uit een verhaal dat hij overduidelijk op internet gevonden had. Hij gaf toen heel accurate informatie over een inmiddels overleden persoon, inclusief het niet-bestaande beroep ‘genverbrander’. Deze persoon was een jeneverbrander, maar op de website waar Ten Broeke de informatie vandaan had, stond het verkeerd gespelde woord ‘genverbrander.’

Ook zonder internet kun je als frauderend medium ver komen. Een bekende truc: vaak loopt een medewerker van het medium voordat de show begint al een rondje door de zaal om terloops te vragen waar deelnemers graag een antwoord op zouden willen krijgen. (‘Ik wil graag weten of mijn overleden moeder mij heeft vergeven voor onze ruzie.’) Die informatie wordt uiteraard even later doorgespeeld naar het medium. Regelmatig zitten er ook mensen in de zaal die de helderziende of de assistent al kent of bij vorige readings heeft ontmoet. Helderzienden hebben nou eenmaal vaak terugkerende volgelingen en fans. Behalve die persoon zelf, weet natuurlijk bijna niemand in het publiek dat. Wanneer de helderziende zijn reading op die bekende afstemt, lijkt dit voor het publiek alsof hij/zij verbluffende helderziende gaven heeft. Ook dat vergroot de geloofwaardigheid.

Koude douche?
Misschien ervaar je dit artikel als een koude douche. Misschien omdat het een bijzondere ervaring van jou relativeert en jou de hoop ontneemt dat een overleden dierbare vanaf een mooie plek aan je denkt. Wie weet klopt dat laatste wel, maar het is goed te weten dat de mediums zich als bemiddelaars opwerpen tussen jou en je overleden dierbaren jou (en mogelijk zichzelf) voor de gek houden. Veel helderzienden raken pas overtuigd van hun gaven nadat ze positieve feedback van anderen hebben gekregen dat zij iets ‘bijzonders’ hebben. Toen ik bovenstaande cold reading-technieken bij wijze van experiment op kennissen toepaste waren velen ervan overtuigd dat ook ik speciale gaven had. Het is extreem gemakkelijk om in de ban raken van een iemand die zich van bovenstaande trucs bedient.

Illusionisten weten niet alleen hoe gemakkelijk het is om mensen voor de gek te houden, ze weten ook precies wat er voor nodig is. Ze weten als geen ander de gaten in aandacht en blinde vlekken van hun slachtoffers te gebruiken. Hierdoor kunnen ze hun publiek iets laten zien of geloven dat lijkt op pure tovenarij. Een illusionist die zijn publiek niet vertelt dat hij ze voor de gek houdt, zou makkelijk gezien kunnen worden als een magiër of Godenzoon met bovennatuurlijke krachten. Er zijn duidelijke aanwijzingen dat enkele bekende helderzienden en goeroes zich van simpele goocheltrucs bedienen om hun discipelen te overtuigen van hun bovennatuurlijke of goddelijke status. De inmiddels overleden Sai Baba bijvoorbeeld – goed voor meer dan een miljoen volgelingen – is meerdere keren betrapt. Ook de bekendste ‘helderziende’ ter wereld, Uri Geller, die ooit door serieuze wetenschappers gevalideerd werd om zijn telepathische trucs is vaak genoeg ontmaskerd als charlatan (en middelmatig goochelaar).

Het is misschien ontnuchterend te lezen dat er weinig bewijs is voor boodschappen van gene zijde, aan de andere kant maakt het je minder vatbaar voor de manipulatie van mensen die niet meer occulte krachten hebben dan jij en ik. Waarschijnlijk krijg je meer zelfkennis door een cursus goochelen en mentalisme te doen, dan naar een medium te gaan.

Marcelino Lopez

Psycholoog, (relatie)therapeut, schrijver. Zoekend naar antwoorden op lastige levensvragen. Meestal tevergeefs. Meer info: marcelinolopez.nl.

 

Lees ook eens zijn boeken:
Liefdesgedoe (2018)
Liefde in Tijden van Facebook (2012).