Gaten in de pijn: hoe gedachten de pijn verlengen

Wij ervaren onze zielenpijn vaak heel anders dan hoe wij erover nadenken. En dat kan de pijn verlengen en intensifiëren. Terwijl ik dit schrijf, lijd ik al een paar dagen aan heftige rugpijn. Waarschijnlijk is het een oude hernia die mij weer parten speelt, want ik voel net als toen een lichte uitstraling naar mijn linkerbeen. Ik weet het niet zeker en dat baart me zorgen. Een hernia kan maanden duren en daar heb ik noch zin in noch tijd voor.

Ik slaap slecht, de ochtenden zijn een hel. Daarnaast kan ik voorlopig niet sporten, en dat mis ik. Ik zie op Facebook al drie dagen foto’s van mijn kitesurfende vrienden voorbijkomen. Net nu ik rugpijn heb, waait het al dagen fantastisch. Ook had ik gepland om de komende weken aan mijn huis te klussen. Dat kan ik nu op mijn buik schrijven. En hoe zit dat met die vakantie naar Sri Lanka? Is mijn rug over drie weken sterk genoeg om er urenlang mee in het vliegtuig te zitten? De rugpijn (en de depressieve gevoelens en gedachten die daar het gevolg van zijn) beheersen al dagen mijn leven. Toch moet ik erkennen dat ik de afgelopen drie uur nauwelijks aan mijn rug heb gedacht. Door het schrijven was ik die hele rug – tot nu toe dan – helemaal vergeten.

Als ik in plaats van schrijven naar een fysiotherapeut zou gaan dan zou ik me heel bewust zijn van mijn rug. Hij zou me wat bewegingen laten doen om te zien hoe erg het is gesteld. Hij zou er waarschijnlijk op drukken. Hij zou me er verschillende vragen over stellen. Die ellendige rug zou weer helemaal op de voorgrond staan. Niet veel later, eenmaal thuis, zal ik die pijn op een gegeven moment weer vergeten. Door het schrijven of het bezoek van vrienden bijvoorbeeld. En op dat moment dat ben ik weer tevreden, totdat ik er door de pijn of mijn dagelijkse beperkingen weer aan wordt herinnerd.

Hiermee komen we op een belangrijk inzicht. Zelfs lichamelijk lijden is een grillig ‘hier en nu’-ding dat van moment tot moment verandert. Niet alleen de intensiteit van de pijn wisselt, regelmatig verdwijnt de pijn zelfs volledig uit het bewustzijn. Met en zonder pijnstillers. Voor psychisch lijden geldt dit uiteraard ook. De directe ervaring (en het komen en gaan) van ons lijden, verschilt wezenlijk van de manier hoe wij standaard over dat lijden praten en hoe wij erover theoretiseren. Dat onderscheid wordt ook in therapie vertroebeld. Ik zie regelmatig cliënten vrolijk en lachend de praktijkkamer binnenkomen, totdat ik ze vraag hoe het afgelopen week gegaan is. Vaak volgt er vrijwel direct een zucht en een frons. De cliënt probeert zich omwille van de therapie te herinneren hoe serieus zijn psychische klachten deze week waren. Natuurlijk word je niet vrolijk wanneer je de ellende van afgelopen week probeert terug te halen. Daarmee worden de gevoelens die daarbij horen ook geactiveerd.

Mijn punt is dit: zelfs iemand die ziek, zwak en misselijk van liefdesverdriet is, ervaart gaten in dat lijden. Al is het maar in bad of tijdens het slapen. Dat geldt ook voor mensen met een depressie, burnout, angststoornis of chronische pijn. Het gekke is dat deze mensen zich deze ‘gaten van geluk’ vaak helemaal niet meer herinneren. Die negeren ze in hun zelfanalyse. Dat is niet zo vreemd. Vooral als we langere tijd ongelukkig zijn, hebben we oog voor wat er misgaat en niet voor wat er goed gaat. Dat is een blinde vlek van ons brein. Onze aandacht en herinneringen houden automatisch pas met onze interne stemming. Als we gelukkig zijn, zien en denken we eerder aan plezierige zaken, en we zijn geneigd die ook meer te geloven. Als we ongelukkig zijn, kleurt ons brein de hele wereld juist iets grimmiger en zwarter. Psychologen noemen dat mood-congruent judgement.

Ik pleit ervoor de gaten in je lijden vaker op te merken. Die gaten in dat lijden – hoe klein ook – zijn veel interessanter dan ze op het eerste gezicht lijken. Dat wat wij geluk noemen is in de praktijk namelijk een afwezigheid van dat lijden. Op het moment dat je je lijden vergeet, bijvoorbeeld doordat je een boek leest of lekker in bad zit, lijd je niet. Het vergroten van die gaten is de manier om minder aan het leven te lijden. Afleiding kan daarbij helpen, maar paradoxaal genoeg ervaren mensen die mediteren – en dus hun aandacht bij de pijn houden – uiteindelijk juist veel minder pijn. Het maakt niet uit of die pijn geestelijk of lichamelijk is. Zelfs bij chronische pijn zie je gemiddeld een reductie van 40% minder pijn. Hoe kan dat nu?

Veel van ons lijden wordt in stand gehouden of verhevigd doordat wij (bewust of onbewust) weerstand bieden tegen de huidige ervaring. Veel van ons lijden, vooral geestelijk lijden, is het resultaat van het willen wegvluchten uit het hier en nu. In de aandacht voor het huidige moment – iets wat geoefend wordt in mindfulness en meditatie – ontdek je niet alleen beter waaruit pijn en lijden daadwerkelijk bestaat, je ontdekt ook de vluchtigheid en veranderlijkheid ervan. Je leert de gaten in je lijden te ontdekken en die te vergroten. Je kunt zelfs geluk leren ervaren op momenten die je normaal als pijnlijk of doodsaai zou ervaren. Dat is de paradox van al ons lijden: wie het probeert het te vermijden, heeft er juist meer last van.

Als iemand die regelmatig mediteert – en daar wetenschappelijk in geïnteresseerd is – weet ik dat de meesten van ons totaal ongetraind zijn als het erom gaat om onze aandacht vast te houden of te sturen. We zijn mentaal gewoon niet fit genoeg zijn om dat te kunnen. De meesten van ons zijn slachtoffers van een ongetrainde geest. En dat is vooral een probleem wanneer we regelmatig ongelukkig zijn. We zijn geïnteresseerd in wat de wereld ons allemaal te bieden heeft, en we streven dat na, maar we verwaarlozen het instrument waarmee we de wereld inkijken. Toch zul je je ooit deze vraag moeten stellen: hoe kun je in vredesnaam van je successen, bezittingen en geliefden genieten als je geest constant gestrest, opgewonden, gehaast, uitgeput, afgeleid, boos of gefrustreerd is? Uiteindelijk is de geest het enige wat je écht hebt: je geest maakt en beïnvloedt elke ervaring die je ooit zult hebben. Zelfs rugpijn. Hierom alleen is het nuttig je aandacht te trainen.

P.s. Ik ben niet tegen pijnstillers en kalmerende middelen. Er is een tijd en plaats voor (bijna) alles. En natuurlijk verzachten ook alcohol en drugs de pijn, maar die middelen komen uiteraard vaak met schaduwzijden.