Een mensenbrein is niet gemaakt om zichzelf te begrijpen

‘Er is geen meer centrale boodschap in de psychologie dan het feit dat wij geen enkele toegang hebben tot het meeste wat in ons hoofd omgaat.’ – Richard Nisbett, psycholoog

Dit is een vreemd feit over jouw leven: je kunt de letters op deze pagina ontcijferen, maar hoe je hersenen dat precies doen is voor jou een mysterie. Jij bent je totaal niet bewust van de elektrochemische activiteit in je brein om dat nu te kunnen. Sterker nog: het is dat jij door het voortschrijden van de wetenschap weet dat je hersenen hebt, anders had je dat nooit geweten. Je hebt ze in ieder geval nooit gezien of gevoeld, laat staan dat je zou snappen hoe ze jou nu de wereld om je heen (inclusief het lichaam waar je inzit) laten ervaren. Het meeste van wat er jouw hersenen omgaat is voor jou een volstrekt raadsel en gebeurt buiten jouw bewustzijn om. Daarom, dames en heren, hier een kleine kennismaking met het ‘ding’ dat jou nu dit blog dit laat lezen:

Even voorstellen… jouw brein
Deze grijze, glibberige walnoot van ongeveer 1,3 kilo is het deel van het centrale zenuwstelsel dat binnen jouw schedel drijft. Het is het waarnemende, aansturende, controlerende en informatieverwerkende orgaan van je lichaam. Jouw brein consumeert een vijfde van alle energie die jouw lichaam verbruikt, en genereert daarbij genoeg energie om een gloeilamp te laten branden.

Je brein is opgebouwd uit talloze gespecialiseerde gebieden en tientallen miljarden neuronen (zenuwcellen) waarvan elk in verbinding staat met legio andere neuronen (soms duizenden). Je kunt het zien brein als een eenvoudig bouwwerk, zoals een oud simpel huis, waar door de tijd heen steeds meer verdiepingen, kamers, gangen en ramen aan toe zijn gevoegd. Het huis is dus niet vooraf ontworpen, maar door de tijd heen steeds ingewikkelder geworden. Onze ‘oudere’ hersendelen hebben eenzelfde structuur als die wij met onze voorouders deelden: reptielen en andere zoogdieren. En die delen werken samen met de jongere – typisch menselijke – hersendelen die later zijn geëvolueerd.

Elk hersendeel heeft zijn eigen specialisatie: zo zijn er bijvoorbeeld delen en kleine hersencircuits waar geluiden tot spreektaal worden omgevormd, gezichten worden herkend, kleuren worden gecreëerd, wordt bijgehouden waar jouw hand zich bevindt, gevaren worden ingeschat, enzovoorts. De afzonderlijke hersendelen zijn geenszins statisch: elk brein is uniek en verandert continu door de interactie met de veranderende buitenwereld. Hersendelen zijn onderling afhankelijk en zullen elkaar niet alleen ondersteunen, maar soms zullen ze zelfs elkaars functie overnemen als het ene deel uitvalt of beschadigd raakt.

De activiteit in het brein zelf wordt geregeld door een ingewikkelde dans van elektrische stromen en chemicaliën (hormonen en neurotransmitters). Deze oscillaties ontstaan deels in reactie op informatie uit eigen lichaam en de buitenwereld, maar ook spontaan. Het brein reageert dus niet alleen zoals een machine op zintuiglijke prikkels, het probeert er ook heel creatief op vooruit te lopen. Hierom kun jij bijvoorbeeld leren tennissen. Het brein leert de samenkomst van bal, arm en racket steeds beter voorspellen. Ook onze gedachten ontstaan spontaan zonder dat er een directe aanleiding voor is; wij denken de hele dag door, vaak over gebeurtenissen en mensen die niets met ons directe dagelijkse leven te maken hebben. Wanneer heb jij voor het laatst Brad Pitt of Angeline Jolie gesproken?

Die duizelingwekkende complexiteit en onderlinge verbondenheid van de hersenen is nodig om parallel ontelbare processen te regelen: zowel de autonome lichaamsfuncties als ademhaling, temperatuur en hartslag, als hogere mentale functies (denken, voelen, herinneren, doelgericht bewegen) gebeuren allemaal tegelijkertijd. Hoewel jij nu misschien denkt dat jouw gezonde verstand (die ik-figuur in je hoofd) veel te zeggen heeft, worden bijna al jouw acties en beslissingen onbewust genomen zonder dat jij daar enige invloed op hebt.

Hoe ingewikkeld de hersenen achter de schermen ook werken, het grote doel is belachelijk simpel: het brein is een probleemoplosser en alarmsysteem ineen, gemaakt om jou op elk moment van de dag te helpen overleven en jouw daarvoor een actieplan te geven. Zonder dat jij daar meestal bewust van bent, probeert jouw brein je onophoudelijk een model van de wereld te geven zodat het op elk moment weet wat het moet doen om jouw bestaan (en die van eventuele nakomelingen) te garanderen. Het brein is hierom geen instrument dat de werkelijkheid nauwkeurig weergeeft, maar een creatieve invulmachine die op basis van gebrekkige prikkels en concurrerende informatie besluit wat het moet doen. Het zoekt naar precies genoeg bevestiging en signalen om actie te ondernemen. (Geritsel in de tuin + een rare schaduw = doe de deur op slot.)

Je hersenen zijn dus niet gemaakt om zichzelf of de wereld écht te begrijpen, ze zijn vooral gemaakt om ons te helpen overleven, vriendjes te maken, concurrenten af te troeven en seks te regelen. Niet leuk om toe te geven, maar daarom niet minder waar. We zijn geëvolueerde mensapen, geen perfect rationele wezens.

Deze blinde vlek van ons brein verklaart ook deze zes denkfouten waar wij allemaal last van hebben.