De wetenschap achter geluk, liefde en andere waanzin Over geluk, liefde en andere waanzin
(CREDITS)
Psychologie onder de loop. Credits: Emiliano Vittoriosi.

Misverstand: ‘Vrije wil bestaat en daarom neem ik nu een kopje koffie.’

Jij bent in het bezig van een vrije wil toch? Want als ik je zou vragen een willekeurige hand op te steken dan zou je, afhankelijk waar je behoefte aan hebt, je linkerhand kunnen opsteken? Of je rechterhand? Of – als je echt een vrij geest hebt – geen hand? Of beide handen. Of je linkervoet? Jíj kiest wat je wilt, omdat je een vrije wil hebt. Vrije wil = kunnen kiezen. Sjonge, waarom precies doen filosofen dáár ook alweer zo moeilijk over?

Nou, ten eerste omdat die redenering bij nadere inspectie simpelweg niet klopt. We gaan even terug naar die simpele test met die hand. Steek nu maar eens echt een van beide handen omhoog. Kies maar. Ik wacht wel even.

Stel dat jij je rechterhand had opgestoken. Kun jij verklaren waarom je niet je linkerhand opstak? Of géén hand. Als je eerlijk bij jezelf te rade gaat, kun jij niet precies zeggen waarom je het ene deed in tegenstelling tot het andere. Je kreeg gewoon ineens de behoefte om het ene te doen. En dus niet het andere. En stel dat je besloot juist het tegenovergestelde te doen als wat jouw eerste impuls je ingaf. Waar kwam die behoefte dan ineens vandaan? Misschien werd die ingegeven omdat mijn verzoek je irriteerde en je toch wilde bewijzen dat jíj in controle bent? Wie weet. In alle gevallen: waar is hierin plaats voor de vrije wil?

Wetenschappelijk gezien is er alvast geen enkele ruimte voor. In de jaren zeventig deed neuroloog Benjamin Libet een nogal schokkende ontdekking. Bij eenzelfde soort test als hierboven kon hij met vrij simpele EEG-hersenapparatuur (een soort badmutsje met elektroden dat potentiaalverschillen in de hersenen in kaart brengt) een halve seconde eerder voorspellen wat zijn proefpersonen zouden doen voordat ze het zelf wisten. De keuze was: klik op de rechter- of linkerknop, wat jij maar wilt.

Wat de proefpersoon ook besloot, via de aangesloten EEG kon Libet het al eerder zien. Dit is nogal een harde klap in het gezicht van de voorvechter van vrije wil. De klappen worden harder. Met de moderne apparatuur (fMRI) van nu blijken onderzoekers zelfs 7 tot 10 seconden eerder te weten wat hun hun proefpersonen doen voordat zij het zelf door hebben. Deze experimenten zijn keer op keer herhaald. Hoe geavanceerder onze apparatuur wordt hoe duidelijker te zien valt: je hersenen hebben al besloten wat jij gaat doen voordat jij het zelf weet. Pas op het moment dat jij je de beslissing gewaar wordt, denk je er iets bij als: ‘Mijn vrije wil kiest nu voor koffie en niet voor thee.’

Gedachten verschijnen gewoon
Eigenlijk zouden de resultaten van Libet & co ons niet zo moeten verbazen. We hebben die breinscanners niet nodig om te zien dat vrije wil een illusie is. Puur door introspectie kunnen we dat ook zien: jij weet nu net zo min wat je over tien seconden zult denken als over tien jaar. Het is net zo mysterieus. Ik kan zou jou nu kunnen vertellen over een pingpongende man met een rode pruik, een wit geschminkt gezicht en een rode neus en jij ziet een clowneske figuur in je bewustzijn opduiken. Het volgende moment – als je stopt met lezen – denk je misschien na over je afspraak morgen, de volgende maaltijd? Je weet het pas achteraf. Gedachten en behoeften komen (onophoudelijk) voort uit oorzaken en redenen waar we ons niet bewust van zijn.

We merken alle veranderingen in ons bewustzijn wel op, maar we hebben er niet zelf voor gekozen. Net zoals je niet kiest voor je huidige zintuiglijke waarneming, geldt dat ook voor je gedachten en verlangens. Je eigen gedachten verschijnen – vanuit het perspectief van jouw ervaring – net zo ‘mysterieus’ in je bewustzijn, als de woorden op deze pagina. Die verschijnen nu gewoon in je bewustzijn zonder dat jij ze gekozen hebt. Ze overkomen je. (Wat overigens niet betekent dat je er geen invloed over kunt hebben.)

Slimmeriken zullen tegenwerpen dat de vrije wil erin schuilt dat je bewust kunt kiezen iets níet te doen. ‘Dieren’, zullen ze zeggen, ‘hebben geen vrije wil, wij wel. Wij kunnen onze natuur overstijgen, omdat we de keuze hebben onze impulsen te onderdrukken.’ Nogmaals, deze afleidingsmanoeuvre brengt ons nergens. Elke beslissing, gedachte of intentie komt uiteindelijk voort uit voorgaande oorzaken waar jij uiteindelijk weinig tot niets mee te maken hebt gehad. Ook de keuze om iets níet te doen. Elke gewaarwording leidt, als je ver genoeg zou kunnen terugkijken, naar het begin van het universum de Big Bang. Het hele universum heeft gemaakt dat jij dit nu leest. Een mooie gedachte vind ik.

Misplaatste trots
Als de vrije wil eigenlijk al meteen in jouw rechtstreekse ervaring verloren gaat, dan voorspelt dat weinig goeds voor jouw leven als geheel. Laten we voor de volledigheid toch ook maar de volgende confronterende vraag stellen: ben jij (als de persoon die je nu bent) het resultaat van je vrije wil? Ben jij geworden wie je bent door eigen verdienste? Kun je terecht trots zijn op wat je puur door jouw eigen toedoen hebt bereikt? Of teleurgesteld omdat je weinig van je dromen terecht hebt gebracht?

Hmm, laat eens zien. Je koos alvast niet waar en wanneer je geboren ging worden. Geslacht, genen, taal, cultuur, eerste kleuterklasje, algemene intelligentie, lengte. Ook niet echt jouw keuze, wel? Laten we het iets lastiger maken. Je hobby’s en muzieksmaak bijvoorbeeld, zelf gekozen? Daar heb je toch wel echt invloed op gehad? Denk er rustig over na: kun jij écht verklaren waarom je liever met poppen speelde dan met autootjes? Of waarom je tekenen leuker vond dan spelen met lego? Of waarom de Beatles je meer raakten dan de Stones? Zal ik doorgaan of is het inmiddels duidelijk? Ook jouw verlangens, angsten en neigingen overkwamen je in zekere zin.

Zelfs de belangrijke keuzen op knooppunten in jouw leven zijn door willekeur en automatisch wikken en wegen in je onbewuste brein tot stand gekomen, zonder dat jij er uiteindelijk echt veel over te zeggen had. Hoeveel je er ook over las, met wie je ook praatte, hoeveel je er ook over nadacht, je deed uiteindelijk gewoon elke keer datgene wat het meest voor de hand liggend voelde. Zonder dat je helemaal precies wist waarom. De ene studie trok je toch net wat meer dan die andere. Je was uiteindelijk toch liever alleen dan met die ene partner. Je ging meestal liever naar het café dan naar de sportschool, maar soms niet. Daar had je achteraf misschien even spijt van toen je merkte dat een vriend die harder studeerde een topbaan kreeg aangeboden. Maar dat ging voorbij toen je nieuwe partner in het café ontmoette, enzovoorts.

Vrije wil versus de ziel
Veel mensen proberen de vrije wil op hun plek te houden door geloof in God, de ziel, karma, kwantummechanica of andere bovennatuurlijke zaken. De metafysica biedt echter ook geen échte uitweg. Zelfs als het van een transcendente ziel zou kloppen: je hebt uiteindelijk ook niet voor die ziel gekozen? Of je karma? Waarom heeft de ene persoon de ziel van een loser of psychopaat en de ander van een winnaar of held?

Zoals neuropsycholoog Sam Harris ooit na een gedachte-experiment concludeerde: ‘Als ik atoom voor atoom jou zou zijn geweest, dan was er niks in mij dat zou kunnen beslissen iemand anders te zijn.’ Jij hebt er uiteindelijk net zomin voor gekozen te zijn wie je bent als de seriemoordenaar Jeffrey Dahmer dat heeft gedaan. Hoe vreselijk het gedrag van laatstgenoemde ook is, jij zou in zijn situatie (met zijn lichaam, achtergrond en hersenstaat) precies hetzelfde hebben gedaan. Jij hebt hopelijk meer mazzel met jouw levenslot dan hij en zijn slachtoffers.

Oeps, zei ik levenslot. Voor je me nu wegzet als een deterministische fatalist die denkt dat we gedoemd zijn ons leven als een marionet van willekeur en toeval te slijten. Zo is het ook weer niet. Behalve dat het nuttig en eigenlijk onvermijdelijk is om te leven alsof we wel vrije wil hebben, worden we ook gedwongen om keuzen te maken. Het idee dat er geen vrije wil is, staat het maken van keuzen niet in de weg. Als jij – om welke bewuste en onbewuste redenen dan ook – gelukkig en gezond wilt zijn dan moet je daar ook actief moeite voor doen. Als jij – om welke duistere redenen dan ook – op vakantie wilt naar Turkije, dan zal dat niet zomaar gebeuren. Daarvoor moet je plannen, geld overmaken, je tas inpakken, het vliegtuig pakken, enzovoorts. Als jij wilt stoppen met roken dan zul je daar actief iets over moeten beslissen. Plannen hoe je ‘nee’ zult zeggen als iemand je een sigaret aanbiedt op een feestje en hoe je met moeilijke momenten zult omgaan.

We kunnen wel concluderen dat jij niet gekozen hebt voor je behoefte om te stoppen met roken. Ineens vond je het écht welletjes en besloot je dat het maar voorbij moest zijn. Maar waarom precies op dat moment en niet eerder of later? Dat weet je nooit helemaal. En zal het je lukken succesvol te stoppen? Met de kennis en motivatie van nu lukt het je misschien wel. En zelfs als het niet lukt, leer je (onbewust) misschien iets waardoor het volgende keer wel lukt. Bijvoorbeeld dat het lastig is om te stoppen met roken op het moment dat je ook liefdesverdriet hebt.

Hoe dan ook: je hebt geen vrije wil nodig om de keuzes maken en besluiten moeite te doen voor een doel in de toekomst. Ze sluiten elkaar niet uit. En door bepaalde dingen wel of niet te doen vergroot je de kans dat je leven lijkt op wat je wilt dat het is.

Vrije wil en liefde
Veel mensen worden verdrietig van het idee dat vrije wil niet bestaat. Ze hebben het gevoel dat dat het leven minder waard maakt. Het maakt het lastiger om trots te zijn op eigen prestaties en de rotte appels in onze maatschappij te veroordelen. Niemand is uiteindelijk écht verantwoordelijk voor zijn (mis)daden. Conservatieve geesten zijn bang dat mensen zich als beesten gaan gedragen als wij de vrije wil tot illusie verklaren.

Je kunt het ook anders zien. Zonder vrije wil wordt het makkelijker om sympathie en liefde te voelen voor anderen en onze verbondenheid te vieren. Natuurlijk, de psychopaat die een gevaar is voor de maatschappij moet achter tralies, de belastingfraudeur die leeft op kosten van de rest moet bestraft worden. En inderdaad, het is lastig om te houden van een pestkop, maar zonder de illusie dat dit door zijn vrije wil komt, krijg je wel meer inzicht in en begrip voor voor hoe hij is geworden. De liefdeloze psychopaat, die zich niet met anderen verbonden voelt, heeft in zekere zin heeft veel pech gehad met zijn levenslot.

Het gemis van de vrije wil betekent niet dat we onverschillig moeten zijn voor het leed en onrecht dat we om ons heen zien, het betekent alleen dat we helderder zien waarom de wereld is zoals zij is.

Meer lezen? Neuropsycholoog en filosoof Sam Harris schreef een kort, glashelder boek zonder onnodig jargon: Free will.

Heb je iets aan dit bericht gehad?

Of draag je Psychologisch.nu een warm hart toe?

Misschien vind je het dan leuk om een donatie te doen!

Ja, ik doneer!
base-psy

12 reacties

  • Martine I. schreef:

    eigen wil?
    Hoi Marcelino,

    Ik geloof ook in de eigen wil, maar er is een flinke stroming die dat niet gelooft. Dat als je kiest om je andere arm op te steken, dat dat ook voor je bepaald is. Dus dat de keuzes door het universum worden gemaakt. En dat zelfs wat je denkt is vastgelegd. Tja, het is niet te bewijzen dat dat niet waar is. Maar het gaat er bij mij niet in.
    Zij denken dat alles en iedereen met elkaar verbonden is (geloof ik ook) en dat dat geheel van alles, alles wil ervaren en meemaken en dus ervoor zorgt dat dat gebeurd. Dus als er iemand vermoord wordt is dat dan op zich niet iets vreselijks, want het universum wil nu eenmaal alles ervaren. De non-dualiteit van Paul Smit. Ik ben benieuwd wat je daarvan vindt.

  • Martine I. schreef:

    hmmm
    Maar was t dan geen vrije wil dat jij dit stukkie schreef?

  • Marcelino schreef:

    vrije wil
    Hoi Martine,

    De specifieke non-dualiteit van paul smit ken ik niet. Op zich betekent non-dualiteit niet veel meer dan doorzien dat ons denken een (noodzakelijke, maar) illusionaire scheiding aanbrengt in alles wat ons brein waarneemt. Ons denken maakt een vertaling van de werkelijkheid om erin te kunnen overleven. Ons denken geeft ons ook een gevoel van een ik, met een identiteit, verleden, toekomst, vrije wil, etc. Het is een (nuttige) cognitieve illusie, bijzonder lastig te doorzien. Ik heb daar ook een artikeltje over geschreven: http://www.psychologisch.nu/marcelino/wie-ben-ik-eigenlijk

    Ik hoor wel vaker uit de new age-hoek dat het universum zichzelf wil ervaren etc. Klinkt mij vrij nietszeggend/hoogmoedig in de oren om te zeggen wat het universum wil. Dat geloof kun je verder ook niet verifiëren of falsificeren.

    Ook of jouw en mijn leven is vastgelegd kunnen we niet bepalen. Wel weet ik dat wij nu niet kunnen voorspellen wat jij en ik morgen precies om 12 uur zullen denken of voelen. Dat staat niet onder invloed van een vrije wil. Het subjectieve gevoel van een vrije wil is een uitvloeisel van allerlei onbewuste invloeden (zowel van binnen als buiten ons lichaam en brein) die elkaar constant beïnvloeden en waar we uiteindelijk weinig weet van (en controle over) hebben.

    Het onderwerp vrije wil blijft hoe dan ook een boeiend maar lastig onderwerp, een echte mindfuck.

    Groetjes!
    M

  • gerrit schreef:

    wordt toch wakker
    “de belastingfraudeur die leeft op kosten van de rest moet bestraft worden”

    Als je ook maar enige correct beeld hebt van in wat voor samenleving we gevangen worden gehouden, dan zie je dat niet de belastingfraudeur, maar belastingen zelf crimineel zijn.
    Net als de wetten, welke enkel onze natuurlijke rechten inperken in plaats van rechten geven; onze wetten legaliseren veel misdaad.
    Waar hebben het contract getekend dat we al die verplichtingen hebben? Dat hebben we niet dat hebben onze ouders onder dwang en in onwetendheid gedaan bij de aangifte van geboorte.
    Zorg dat je zaken weet (hebt ervaren) ipv dat je je geloof (zaken die anderen je verteld hebben) herkauwd.

  • gerrit schreef:

    wordt toch wakker
    “de belastingfraudeur die leeft op kosten van de rest moet bestraft worden”

    Als je ook maar enige correct beeld hebt van in wat voor samenleving we gevangen worden gehouden, dan zie je dat niet de belastingfraudeur, maar belastingen zelf crimineel zijn.
    Net als de wetten, welke enkel onze natuurlijke rechten inperken in plaats van rechten geven; onze wetten legaliseren veel misdaad.
    Waar hebben het contract getekend dat we al die verplichtingen hebben? Dat hebben we niet dat hebben onze ouders onder dwang en in onwetendheid gedaan bij de aangifte van geboorte.
    Zorg dat je zaken weet (hebt ervaren) ipv dat je je geloof (zaken die anderen je verteld hebben) herkauwd.

  • Gerard schreef:

    Misverstand
    Dag Marcelino,

    Uitstekend artikel waar ik mij helemaal in kan vinden! Je noemt ook de 7 tot 10 seconden met behulp van fMRI. Doorgaans lezen we alleen over de 0,5 sec. van Libet waar de voorstanders van de vrije wil al gauw een ‘meetfout’ van maken, maar 7 tot 10 seconden is andere koek. De BBC maakte lang geleden al eens een docu over die ‘10 seconden’. Ik heb nog het beeld van de aangeslagen BBC-reporter op mijn netvlies staan.

    Ik ben het ook eens met de visie dat het menselijk gedrag, ondanks het ontbreken van de vrije wil, bij de meeste mensen allesbehalve stuurloos is. Swaab spreekt zich op dezelfde wijze uit.
    Ik ben er een groot voorstander van om het ontbreken van de vrije wil uitbundiger uit te dragen opdat we ons beter bewust worden van onze beperkingen. Enfin, je geeft hier zelf de voordelen al van. Ondanks de noodzaak om het verhaal meer uit te dragen, lijkt de discussie vaak uitzichtloos. Zelden wordt adequaat, zinnig of logisch gereageerd door de opponenten. Ik vermoed dat het ontbreken van de vrije wil ook het volharden in het geloof van de vrije wil in de hand werkt…

    In de jaren zeventig draaide ik zelf EEG’s, dat was nog voordat ik het onderwerp van de vrije wil had ontdekt – maar goed ook, want ik had het EEG-protocol waarschijnlijk met wat leuke testjes verlengd. Dit had vast niet de goedkeuring van mijn chef gehad!

    Groet, Gerard

  • Daniel P. schreef:

    ‘Bestaat vrije wil’ is de
    ‘Bestaat vrije wil’ is de verkeerde vraag. Wat wil je nou weten?

    Wil je weten of je zelf kan bepalen wat je volgende actie wordt? Dan: ja, want alles wat jou uniek maakt – je lichaam, de verbindingen in je hersenen, je ervaringen – maken jou, en jij en alleen jij bepaalt op basis daarvan wat je nu gaat doen. Vrije wil!

    Of wil je weten of er méér is dan slechts een serie oorzaken en gevolgen die bepalen wat je volgende actie wordt? Dan: nee, want als je alles kan zien wat iemand vormt – z’n lichaam, de verbindingen in z’n hersenen, z’n ervaringen – dan kan je op basis daarvan ook voorspellen wat ie nu gaat doen. Geen vrije wil!

    Of wil je zo graag geloven dat er zoiets is als een geest of ziel die buiten de tastbare wereld een onzichtbare invloed uitoefent op je lichaam? Is dat je vraag? Ik moedig je aan om daar een antwoord op te vinden! Maar ‘bestaat vrije wil’ is de verkeerde vraag.

  • Frank schreef:

    Vrije wil
    De vrije wil is een illusie net zoals dit leven.

    • Jacobus Goossens schreef:

      Hier en nu
      Het hier en nu is tijdloos moment van onze beleving, waarna we oordelen over goed of kwaad, links of rechts enz. in de tijd bij een volgende mogelijkheid voor het maken van een keuze, bepaald die ervaring of beleving onze keuzes. De beleving is autonoom persoonlijk, en zo zijn mijn keuzes dit ook.

  • Dirk schreef:

    Vrij om te kunnen willen
    Je kan het ook anders bekijken: Door allerlei eerder gemaakte keuzes heb je telkens achteraf ontdekt wat goed of fout, zinvol of zinloos was. Op het moment dat je een eerstvolgende belangrijke keuze maakt wordt deze keuze misschien ‘automatisch’ gemaakt maar wel gebaseerd op wat ik wil. Wat al kan ik dan volgens bovenstaand verhaal niet kiezen maar wordt er voor mij gekozen op een beslissingsmoment door mijn brein dan is daarmee nog niet bewezen zoals hierboven beweert wordt dat na veel nadenken en terugblikken ik toch die keuze heb beïnvloed. EEG op lange termijn is voor zover ik hier uit op kan maken niet gedaan.. Wat er na een genomen beslissing wekenlang suddert in het brein is mijns inziens onmeetbaar.

    Overigens ben ik deze reactie gaan tikken zonder eerst te hebben beslist of ik wel of niet zou reageren, mijn brein zette mijn vingers gewoon in beweging. Dat wat ik schrijf heb ik wel constant besloten na overwegen…

  • zino schreef:

    vrije wil
    beste,
    eerst en vooral sorry voor alt mij typ fouten.
    maar deze vraag houd mij al jaren bezig en ik heb hier dus ook al veel over gelezen nu ik kan elk van u voorbeelden tegen spreken en er verder op in gaan maar dit brengt ons nergens dus misschien zou u op deze vraag van mij even kunnen antwoorden wel kijk u verteld dat er geen vrije wil is omdat ze juist alles op voorhand kunnen voor spellen door middel van technologie maar dit klopt eigelijk niet volledig want ook al is dit voorspeld op de moment zelf kunnen we nog van gedachte veranderen door een onverwachte gebeurtenis en hoe wij hier op reageren kan op 2 manieren beken worden * als we snel moeten reageren dan is dit idd in ons onderbewust zijn en hebben we (geen vrije wil) maar als we de tijd hebben om er eend goed over na te denken hebben we wel een vrij wil, ik eb hier is een mooie reportage over gezien stel je bent aan het lopen en wat je ook doet je moet over een obstakel geraken (dit is geen vrije wil) maar hoe je het obstakel neemt of gewoon blijft staan dit is volledig jouw keuze (dus vrije wil) *** ps bij voorbaat dank om dit te lezen en te antwoorden indien mogelijk**** nogmaals sorry voor mijn spelling en leestekens
    mvg.

  • leon schreef:

    geen vrije wil
    Vrije wil bestaat niet !
    Als ik je 1000 euro beloof als je 1 min niet aan het woordje bal kunt denken .
    Probeer maar.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.