Wil het echte complot opstaan?

Ik vind complottheorieën interessant. Het is een uit de hand gelopen hobby. Ik volg sommige complotten en hun bedenkers al meer dan twintig jaar. Vaak zijn het (mannelijke) nerds – meestal intelligent en ietwat dwangmatig – die belangrijke gebeurtenissen in de wereld linken aan geheime genootschappen. Soms ontstaan daaruit fascinerende verhalen vol intriges, corruptie en leugens die zelfs een scepticus kunnen laten twijfelen, soms kan is het weinig meer dan geraaskal.

De vermeende samenzweringen zijn zo talrijk en tegenstrijdig: hoe kun je als niet ingewijde weten of een complottheorie klopt?

Wat is een complottheorie?
Wikipedia geeft een werkbare definitie: ‘Een complot of samenzwering is een geheime samenwerking tussen mensen met een kwaadaardig doel. Een complottheorie is een vermoeden over het bestaan van een bepaald complot. Dit vermoeden kan terecht of onterecht zijn.’ Het woord ‘complottheorie’ wordt pas in de mond genomen als er goede redenen zijn aan te nemen dat de officiële verklaring van de feiten gewoon klopt en dat daar hoogstwaarschijnlijk geen geheim genootschap aan te pas is gekomen.

Het is te makkelijk om alle complottheorieën op één hoop te gooien. Er bestaan namelijk echte complotten en zelfs vergezochte complottheorieën hebben elementen in zich die wel op bewezen feiten zijn gestoeld. Daarnaast is er ook veel diversiteit in complotdenkers – van uiterst intelligent en welbespraakt tot ziekelijk achterdochtig en gestoord, en alles ertussenin. Tja, de werkelijkheid is nou eenmaal niet zwart-wit. En het is makkelijker voor een complottheorie te vallen dan je denkt; ons brein is ervoor gemaakt. De meeste complotdenkers vonden de theorieën aanvankelijk ook waanzinnig. Totdat ze ‘onderzoek’ gingen doen.

Het Watergate-schandaal en de cover-up van kindermisbruik door leden van de katholieke kerk zijn voorbeelden van ontmaskerde samenzweringen. Deze complotten bieden goed vergelijkingsmateriaal met andere hardnekkige complottheorieën die momenteel welig tieren. Vooral het Watergate-schandaal laat zien hoe moeilijk is het is om een ‘geheimpje’ te bewaren.

Het probleem van veel populaire complottheorieën is dat ze noch te bewijzen noch te ontkrachten zijn. Dat maakt ze hardnekkig. Sommige complottheorieën bestaan al eeuwen zonder dat er ooit overtuigend bewijs is geleverd. De samenzweerders in deze theorieën zijn bijna altijd mysterieus, machtig, sluw, strak georganiseerd en laten, vanwege hun superieure kennis of bovennatuurlijke gaven, nauwelijks sporen na. Wie lang genoeg graaft en speurt vindt echter genoeg aanwijzingen om een plausibele complottheorie in elkaar te draaien.

Een paar voorbeelden van bekende, onbewezen complottheorieën:

– 9/11 zou volgens sommigen een ‘inside job’ zijn: ‘de Amerikaanse regering heeft de aanval zelf in scene gezet’.
– Er zijn mensen die beweren dat ‘de Holocaust niet is gebeurd’.
– Sommige complotdenkers roepen: ‘Big Brother Google is watching you!’ Maar waarom?
– Er zijn mensen die denken dat we worden ‘besproeid!’
– En hier een heel rijtje complottheorieën op Wikipedia.

Waar rook is, is vuur
Als je ze voor het eerst hoort, klinken bovenstaande theorieën vergezocht of waanzinnig, maar luister eens naar een Youtube-lezing van een prominente complotdenker en ook jij zult op een gegeven misschien gaan twijfelen. Behendig en eloquent worden losse brokjes informatie (historische gebeurtenissen, persoonlijke ervaringen, verwijzingen uit oude en nieuwe literatuur, getuigenissen van relevante betrokkenen, negatieve bewijzen en uitgekomen voorspellingen) verweven tot een overtuigend geheel. Na een paar Youtube-filmpjes lijkt de conclusie onontkoombaar: hemeltjelief, we worden ongelooflijk voor de gek gehouden. De spreker heeft een kraakheldere geest en kijkt, na jarenlang onderzoeken, dwars door al het bedrog heen.

Complotdenkers – of moet ik zeggen complotvolgers – wanen zichzelf vaak kritische onderzoekers en wakkere geesten. En inderdaad, velen van hen zitten dagelijks, soms tot diep in de nacht, op internet om hun ‘onderzoek’ te doen. Iets wat ‘normale’ mensen niet doen; die vertrouwen erop dat officiële instanties, journalisten en wetenschappers hun werk doen. Niet perfect misschien, maar voldoende. Naïef? Misschien, en het is natuurlijk mooi om extra kritisch te zijn, maar het onderzoek van de gemiddelde complotdenker volgt niet het rigoreuze protocol en denkwerk dat je van een serieuze wetenschapper, journalist of echte klokkenluider mag verwachten. Waar de wetenschap juist een methode is om eigen vooroordelen en denkfouten zoveel mogelijk uit te sluiten, gebeurt er bij het ‘onderzoek’ van complotdenkers precies het tegenovergestelde. Die zoeken vooral bevestiging van hun vooroordelen. En die is, gestuurd door de online fabeltjesfuik, snel gevonden.

Ik heb lang niet alle theorieën bestudeerd, en ik kan niet zeggen hoeveel waarheid er in de verschillende theorieën schuilt, maar ik durf wel een leidraad te geven: hoe meer de theorieën gebaseerd zijn op onderstaande drogredenen hoe harder er een onzin-alarm zou moeten rinkelen.

Losse gebeurtenissen duiden op een samenzwering
Collega P. negeerde jou op het werk. Collega M. nam de telefoon drie keer niet op. Je baas deed wat afstandelijk. Gisteren lag er een brief op je bureau en die is nu weg. Jij hebt een recentelijk een korte affaire gehad met een populaire collega en zij is al twee dagen niet op het werk verschenen.

Zijn deze gebeurtenissen verbonden? En zo ja, zijn ze allemaal verbonden of sommige daarvan? En wat is hun connectie precies? De werkelijkheid is complex. Veel complottheorieën zijn nader beschouwd gebaseerd op losse gebeurtenissen en feiten die geen bewezen connectie hebben. Hoe verdacht toevallig twee gebeurtenissen tezamen ook lijken, zonder concreet bewijs kun je niet de conclusie trekken dat ze verbonden zijn. Ons brein is echter geëvolueerd om wel verbanden, patronen en betekenissen te willen zien, ook als die er niet per se zijn. Mensen – vooral complotdenkers – onderschatten de rol van willekeur, toeval en chaos.

Hoe ik mijn dag ook probeer te voorspellen of te sturen, het loopt meestal toch anders. Het leven is wat gebeurt terwijl je plannen maakt. Toevallige gebeurtenissen bepalen ons leven meer dan we willen. Toch kan dit dagelijks terugkerende gegeven de complotdenker niet weerhouden te geloven dat er een groot complot is dat ons leven nauwkeurig regisseert. Op mondiaal niveau. Ook willekeurige gebeurtenissen zijn tekenen dat het complot volgens plan verloopt. Een aardbeving, de opwarming van de aarde, griep, een oorlog, vaccins tegen griep, Obama wordt democratisch gekozen door het volk… volgens sommigen was dit al lang geleden in Het Grote Kwaadaardige Plan besloten dat het zo zou lopen.

De bewijzen bestaan vooral uit vraagtekens en verdachtmakingen
Als jij iemand ergens van beschuldigt of verdenkt, dan vraagt het rechtssysteem van je dat je met positieve bewijzen komt. Pas dan kunnen de betrokkenen worden bestraft. De ‘bewijzen’ waar complotdenkers mee komen zijn vaak negatief van aard of irrelevant. Doorgestreepte of missende documenten, leugentjes of versprekingen van verdachten, verbrande archieven, getuigenissen van betrokkenen, foto’s of lijsten waar mensen samen op staan, de dood van een betrokkene. Misschien zijn die zaken verdacht, maar ze volstaan niet als bewijs. Het feit dat sommige politici, leiders en onderzoekers corrupt zijn, liegen en fouten maskeren bewijst niet dat er een strak georganiseerd complot aan het werk is. Mogelijk zijn er andere, meer primitieve neigingen in het spel: het voorkomen van gezichtsverlies, vriendjespolitiek, financieel opportunisme, toevalligheden, enzovoorts.

Er is één groep of zondebok die de werkelijke oorzaak van de problemen is
Complotdenkers praten vaak over het complot alsof het één organisch geheel is. Ze hebben het steeds over een mysterieuze ‘ze’; alsof het om één kwaadaardig persoon gaat met meerdere hoofden. Iedereen die het complot in gevaar brengt wordt met succes omgekocht, vermoord of om de tuin geleid.

Als buitenstaander kan het al snel lijken alsof de mensen uit een andere sociale klasse of cultuur dan de jouwe allemaal een beetje hetzelfde zijn, op een negatieve manier. We zijn nou eenmaal geneigd in termen van ‘wij’ en ‘zij’ te denken. En ‘wij’ krijgen eerder het voordeel van de twijfel dan ‘zij’. We zijn vooral wantrouwig wanneer ‘zij’ het voor het zeggen hebben of beter af zijn dan wij. Vooral in onzekere tijden hebben mensen de neiging een (veelal onschuldige) zondebok aan te wijzen die verantwoordelijk is voor de ellende. Vaak zijn dat exotische minderheden: buitenlanders, migranten, joden of homo’s bijvoorbeeld. Soms zijn het juist de bestuurders en vertegenwoordigers van de macht. Dit is natuurlijk een extreme versimpeling van de werkelijkheid. Een samenleving is complex en niemand heeft de regie werkelijk in handen.

Alle autoriteiten en officiële instanties zijn verdacht
Het is logisch om kritisch te zijn op de instanties en mensen die jouw leven bepalen. Doen ze wel wat ze zeggen dat ze doen? Handelen ze ook in ons belang of hebben ze stiekem een andere agenda? Maar kritisch zijn is iets anders dan denken dat ze allemaal in een complot zitten om jouw leven te verzieken.

Complotdenkers negeren ten eerste het feit dat een land of wereldbol besturen extreem lastig is. Ondoenlijk eigenlijk, gezien de veelvoud aan problemen die opgelost moeten worden en de verschillende belangen die gediend moeten worden. Elke politieke beslissing is per definitie een compromis en zal daarom een groot deel van de mensen tegen de haren strijken. Er is altijd wel een reden te vinden om kritisch te zijn. En goede kritiek is nodig om vooruitgang te bewerkstelligen. Wetenschappers, journalisten en andere politici worden betaald om wantoestanden aan het licht brengen. Dat is hun werk. En als het ze lukt, oogsten ze daarvoor lof van hun achterban.

Complotdenkers negeren ook de diversiteit binnen de zogenaamde main stream en gooien alle professionals op dezelfde hoop. Ze zien journalisten, wetenschappers, beleidsmakers, politici als één groot georganiseerd front dat de werkelijkheid verduistert en vooruitgang tegengaat. Iedereen is dom of kwaadaardig, behalve de complotdenkers.

Deze denkfout valt psychologisch gezien goed te verklaren. Mensen zijn van nature geneigd succes aan zichzelf toe te schrijven en falen aan externe omstandigheden. Complotdenken kan een effectieve manier zijn om je eigen (krakkemikkige) positie in de samenleving te rechtvaardigen. Als anderen rijker, succesvoller of gelukkiger zijn dan jij, dan is het fijn te denken dat het niet (alleen) aan jou ligt. Daarmee bescherm je je zelfbeeld. Als je kunt geloven dat jouw mogelijkheden worden beknot door een complot, dan ben je niet verantwoordelijk voor jouw falen. Een succesvolle complottheorie laat jou niet beter over de wereld voelen – want de wereld is een plek met duistere machten – maar wel over jezelf. Jij bent een van de weinigen die ziet hoe het écht zit.

Homeopaten bijvoorbeeld praten eindeloos over een complot waarin wetenschappers en farmacologen onder één hoedje spelen om homeopathie in een kwaad daglicht te stellen zodat zij hun eigen peperdure medicijnen kunnen verkopen. De goed onderzochte waarheid is dat homeopathische medicijnen niet werken (behalve als placebo) en dat homeopaten er desondanks nog steeds veel geld mee verdienen. Ze mogen dus eigenlijk niet klagen.

Het complot is groot en wil de hele wereld beheersen
Er zijn genoeg clubjes die er belang bij hebben hun plannen (enigszins) ondergronds te houden. Net zoals een veiligheidsdienst. Meestal is het doel van de geheimhouding beperkt en logisch. Om terrorisme te voorkomen is het handig dat zo weinig mogelijk mensen (vooral terroristen!) weten hoe er precies te werk wordt gegaan.

Populaire complotten gaan uiteindelijk over iets veel groters: wereldoverheersing. Dat maakt ze meteen ook minder plausibel. Het probleem is dat de werkelijkheid het moeilijk maakt om welke geheime samenzwering dan ook écht geheim te houden. Laat staan een heel volk of de hele mensheid om de tuin leiden en een nieuwe wereldorde tot stand te brengen. Het complot zou daar bovennatuurlijke krachten of superieure technologieën voor nodig hebben (en die zijn natuurlijk niet makkelijk te bewijzen).

Hoe complexer het complot, hoe meer mensen en elementen erbij betrokken zijn, hoe groter de mogelijkheden voor ontmaskering door oprechte onderzoekers, journalisten, slachtoffers en toevallige passanten. Elk nieuw persoon die aan het complot wordt toegevoegd, elke nieuwe fout die wordt gemaskeerd, vergroot de kans om betrapt te worden. En met al die technologische vooruitgang (DNA-tests, camera’s, digitalisering, internet) wordt het alsmaar moeilijker om geheimen te bewaren.

Misschien heb je ooit in een klein team gewerkt. Je zult gemerkt hebben dat de neuzen zelden synchroon in één richting staan. Mensen mogen elkaar niet, hebben verschillende meningen, functioneren slecht, raken overspannen, worden ziek, krijgen ruzie, enzovoorts. Wanneer een complotdenker claimt dat bijna alle betrokken wetenschappers, onderzoekers en autoriteiten in het complot zitten en de buitenwereld systematisch om de tuin leiden dan is dat hoogst onwaarschijnlijk.

Oude geschriften voorspellen huidige gebeurtenissen
Bekende complotdenkers klinken overtuigend omdat ze historische gebeurtenissen en geschriften weten te linken aan huidige gebeurtenissen. Vooral de heilige Oldies (bijvoorbeeld Bijbel, de Torah, de Nag Hammadi) worden gebruikt als filter om actuele gebeurtenissen te duiden. Specifieke citaten, symbolen, tekeningen duiden met een beetje fantasie op het bestaan van een geheim genootschap dat de eeuwenoude agenda van de wereldgebeurtenissen controleert. Gezien de keuze aan oude en nieuwe literatuur (plus manieren om die te duiden) en de regelmatigheden van natuurrampen en menselijk gedrag (oorlogen, machtsspelletjes, getouwtrek om natuurlijke bronnen) is het extreem eenvoudig om een overtuigend profetisch verhaal in elkaar te draaien. Je verzamelt aanwijzingen die je theorie lijken te bevestigen en negeert andere verklaringen. Veel christenen en moslims zien in de huidige toestand van de wereld ook de profetische waarde van hun favoriete boek weerspiegeld.

Veel van de genoemde feitjes zijn (voor de gemiddelde persoon) bovendien onbekend, onnavolgbaar of op meerdere manieren te interpreteren en dat onderstreept bij toehoorders het gevoel dat de complotdenker een kenner is die zijn onderzoek zorgvuldig heeft gedaan.

Zie als voorbeeld dit verhaal over de mysterieuze planeet X en hoe verschillende complotdenkers er een heel ander verhaal in lezen. Wie van die lui – inclusief de sceptische auteur natuurlijk – moet je geloven?

Het complot beschikt over bovennatuurlijke krachten of superieure technologie
Als het complot bovennatuurlijke krachten of superieure kennis moet hebben om z’n kunstjes te flikken (zonder sporen achter te laten), dan is het complot ook meteen onbewijsbaar. Net zoals religie: je kunt erin geloven, maar de bewijzen blijven uit. Wat te denken van de buitenaardse reptielachtigen die naar wil een menselijke gedaante kunnen aannemen om zichzelf te verbergen? Zou het waar kunnen zijn? Misschien, maar als dit de bewijzen zijn dan zou ik er niet al te bang voor zijn.

De complotdenker denkt weerstand te kunnen bieden aan de geheime wereldheersers
Zou het kunnen dat sommige complotdenkers hun eigen belangrijkheid overschatten? De oprechte, maar machteloze complotdenker probeert soms alleen (of samen met een kleine groep overtuigde volgelingen) een haast oppermachtig complot aan het licht te brengen om de mensheid te redden. Het zou bijzonder zijn dat een complot dat succesvol bezig is met wereldheerschappij, en daarom aardbevingen veroorzaakt, epidemieën maakt, ons water vergiftigt het te weinig moeite vindt om bij haar ‘gevaarlijkste’ onrustzaaiers een dodelijk hartaanvalletje of fataal griepje te veroorzaken. Oh wacht, dat gebeurt wel.

Ik ben verdacht
Ik snap dat dit artikel mij ook direct verdacht of onnozel maakt. Mensen die niet geloven in het complot zitten zelf in het complot, worden erdoor betaald of zijn succesvol om de tuin geleid. Al deze drie opties bevallen me niet. Ik ben daarom nog altijd op zoek naar het meest plausibele geheime genootschap. Ik ben er nog niet uit, maar het regenboog-complot klinkt behoorlijk overtuigend.

Marcelino Lopez

Psycholoog, (relatie)therapeut, schrijver. Zoekend naar antwoorden op lastige levensvragen. Meestal tevergeefs. Meer info: marcelinolopez.nl.

 

Lees ook eens zijn boeken:
Liefdesgedoe (2018)
Liefde in Tijden van Facebook (2012).