Door internet zijn we meer met elkaar verbonden dan ooit, toch leidt dat niet vanzelfsprekend tot minder eenzaamheid. Gevoed door de pandemie nemen gevoelens van isolatie en vervreemding epidemische vormen aan. Hoe dat kan? In dit artikel ga ik er dieper op in.
‘Is er iemand die je ’s nachts uit bed kan bellen als je omhoog zit?’ Langdurig geluksonderzoek van de Universiteit van Harvard laat zien dat het antwoord op die vraag een goede voorspeller is of iemand zijn of haar tachtigste verjaardag zal halen. Mensen die ‘nee’ antwoordden waren gemiddeld ongezonder en gingen eerder dood dan mensen die ‘ja’ zeiden. Emotionele verbondenheid is extreem belangrijk voor ons welzijn, en slechts één persoon in je leven kan al een groot verschil maken.
Volgens schattingen van voor de pandemie voelt ongeveer een op de drie volwassenen zich regelmatig eenzaam – een op de tien voelt zich zelfs ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Als jij jezelf tot de Club der Eenzamen rekent, ben je dus niet alleen. Dat is helaas een schrale troost, want eenzaamheid wordt door de wetenschap gelinkt aan een toename van allerlei psychische en fysieke klachten, vergelijkbaar met de schade van vijftien sigaretten per dag.
Eenzaamheidsepidemie
De huidige pandemie (of eigenlijk: de maatregelen daartegen) hebben geleid tot een piek in gevoelens van eenzaamheid. Vooral onder singles en ouderen. Een klein voordeel is dat eenzaamheid eindelijk de media-aandacht krijgt die het verdient. Het is ook geen schande toe te geven als je er zelf last van hebt. Je kunt nu tenminste een pandemie de schuld geven in plaats van je sociale onhandigheid. Toch is eenzaamheid al jaren een groeiend maatschappelijk probleem en komt het voor in alle lagen van de bevolking.
Hoe kan het eigenlijk dat we de planeet inmiddels delen met zo’n zeven miljard mensen en dat een groot aantal daarvan zich toch geïsoleerd voelt? Dat is vooral in meer welvarende gebieden, zoals West-Europa, het geval.
‘…als je elkaar niet nodig hebt, leidt dat ook tot minder sociale samenhang.’
Oorzaken zijn divers en complex, maar er zijn een aantal trends die leiden tot toenemende bevreemding en sociale isolatie in onze samenleving. Onze maatschappij is, in slechts een paar generaties, onherkenbaar veranderd. Hoe verder terug in de tijd, hoe meer onze voorouders leefden in kleine, hechte gemeenschappen. Ze hadden genoeg conflicten en ruzies, maar langdurig eenzaam waren ze vast niet. Ze hadden elkaar namelijk hard nodig om de uitdagingen van hun dagelijkse leven aan te kunnen. Nauw samenwerken was de sleutel en ‘erbij horen’ hun belangrijkste levensverzekering.
De opkomst van grote steden en industrieën heeft onze relaties veranderd. Met als groot voordeel dat we – ontsnapt aan het benauwende juk van de kleine gemeenschap – steeds vrijer werden om te leven zoals we willen. En dat is meteen het nadeel: als je elkaar niet nodig hebt, leidt dat ook tot minder sociale samenhang. Menselijke relaties zijn vluchtiger en opportunistischer dan ooit. Het wordt makkelijker geruisloos langs elkaar heen te leven of te verdwijnen in de anonimiteit als je niet lekker meekomt met de rest.
COVID-19 doet er een schepje bovenop. Het heeft gezorgd dat veel natuurlijke contactmomenten, zoals in het café of op de sportclub, zijn weggevallen. Gelukkig is daar sociale media, dat we kunnen gebruiken ter vervanging van écht, fysiek contact.
Internet als bindmiddel
Tegenwoordig kunnen we 24/7 contact maken met iedereen op de hele wereld. Bij elk gevoel van leegte of verveling kun je naar je smartphone grijpen en videobellen met kennissen in Australië, chatten met een Tinder-match, twitteren naar je favoriete schrijver en discussiëren in je paleodieetgroepje op Facebook. De mogelijkheden zijn – heel letterlijk – eindeloos en we maken daar bijna allemaal gretig gebruik van. De hamvraag is: voelen we ons daardoor ook gelukkiger en meer verbonden?
Niet echt, zegt onderzoek. Het doel van sociale media is mensen over de hele wereld met elkaar verbinden. Toch laten talloze studies zien dat het niet tot meer emotionele verbondenheid en welbevinden leidt. Er is zelfs een negatieve correlatie: hoe vaker en hoe langer mensen op sociale media zitten, hoe ongelukkiger en eenzamer ze zich gemiddeld voelen. Vergelijk je eigen leven met de gezellige highlights van je succesvolste vrienden en idolen, en jouw leven steekt daar altijd schraal bij af. Het is een vicieuze cirkel: een gevoel van leegte leidt mensen vaak naar sociale media, maar onderzoek laat zien dat zij zich daarna meestal nog leger voelen. Dat is natuurlijk niet vreemd: internet biedt eindeloze mogelijkheden voor contact, maar precies daardoor verlaagt het ook de kwaliteit van het contact. En het is de kwaliteit van de communicatie die bepaalt of je je eenzaam of verbonden voelt.
‘De succesvolle verspreiding van alternatieve werkelijkheden via internet heeft het vertrouwen in de staat, de pers en in elkaar geërodeerd.’
Iedereen een eigen werkelijkheid
Daarnaast saboteert internet de sociale samenhang nog op een andere manier. Internet, als verzamelplaats van alle denkbare ideeën en werkelijkheden, drijft veel mensen steeds dieper hun eigen ‘realiteit’ in. Dit leidt in de praktijk al snel tot een groeiende spiraal van polarisatie en vervreemding. Ik heb afgelopen maanden regelmatig meegemaakt hoe de meest waanzinnige complottheorieën partners en gezinnen uit elkaar hebben gedreven. Jij en ik kunnen het over veel dingen oneens zijn, maar zolang we nog enigszins in dezelfde werkelijkheid leven is er hoop. Als de kloof tussen ‘werkelijkheden’ te groot wordt, ben je elkaar echt kwijt.
De succesvolle verspreiding van alternatieve werkelijkheden via internet heeft het vertrouwen in de staat, de pers en in elkaar geërodeerd. Dat wantrouwen leidt ook eerder tot eenzaamheid. Eenzaamheid is een (door de evolutie geperfectioneerd) signaal van je brein dat jij je niet veilig en geborgen voelt in deze wereld, dat je er alleen voor staat als er gevaar dreigt. Hoe meer dreiging en onzekerheid je ervaart, hoe sterker dat signaal zal worden. Dat is de reden dat de pandemie mensen zich nog eenzamer laat voelen.
Als relatiepsycholoog zie ik overigens geen makkelijke oplossingen. Een deel van de oplossing is om elkaar weer vaker in de Enige Echte Werkelijkheid te ontmoeten: op straat, in het park, in de sportclub; daar waar je elkaar in de wang kunt knijpen (als het zou mogen). Weg uit het digitale spinnenweb, weg uit die gemanipuleerde, geïndividualiseerde schijnwerelden.
Als ik alleen op het terras zit of door het park wandel, voel ik me meer verbonden met de mensheid dan wanneer ik thuis op Twitter zit. Na een kwartier erger ik me alweer blauw aan onwelgevallige meningen, narcistisch geposeer of lege oneliners. Toch verbaast het me hoe snel mijn antipathie oplost als ik digitale kennissen aan wie ik heb me heb geërgerd in levende lijve tegenkom. Na een paar minuten praten en glimlachen krijg ik soms zelfs zin om ze voor een kop koffie uit te nodigen. Iets wat ik door de pandemie ben gaan herwaarderen.
Alle onderzoeken wijzen in dezelfde richting: internet kan écht contact niet vervangen, gebruik het dus vooral als instrument om met elkaar af te spreken. Het aangekondigde vaccin zal hierbij vast helpen, net als het thuislaten van je smartphone.
Monáx: kunstwerk in openbare ruimte weerspiegelt eenzaamheid
Psycholoog Marcelino Lopez heeft meegewerkt aan de tentoonstelling Monáx van kunstenares Siba Sahabi. Deze tentoonstelling omvat een onderzoek, een podcastserie en een kunstinstallatie over eenzaamheid. Monáx, het Oudgriekse woord voor ‘alleen’, maakt deel uit van het project Living Apart Together van stadslab RAUM, een expositie en programma rondom de toenemende eenzaamheid in steden. Het kunstwerk van Sahabi is te zien in RAUM in Utrecht van 13 november 2020 tot en met 7 maart 2021.
Een samenvatting van het onderzoek, artikelen over eenzaamheid en de podcastserie zijn te vinden op monax.nu
Psycholoog, (relatie)therapeut, schrijver. Zoekend naar antwoorden op lastige levensvragen. Meestal tevergeefs. Meer info: marcelinolopez.nl.
Lees ook eens zijn boeken:
Liefdesgedoe (2018)
Liefde in Tijden van Facebook (2012).
2 reacties
Uw definitie van eenzaamheid ligt voor iedereen anders. Te zwartwit uitgelegde term.
Eenzaamheid groeit explosief onder jonge mensen. In deze online dating maatschappij zijn het enkel de knappe en seksueel aantrekkelijken die eenzaamheid amper tot niet hoeven te ervaren. Steeds meer nadruk en (maatschappelijk) belang wordt gegeven aan een (sexueel) aantrekkelijk gezicht. Wetenschappers in de biologie, antropologie en sexuologie hebben tal van keren met onderzoeken en experimenten aangetoond dat het voornamelijk de knappe mensen zijn die liefde, intimiteit en seks veelvuldig zullen ervaren in hun leven. Niet alleen dat, maar ook alles wat daarbij komt kijken; voldaanheid, een gezond en goed ego, tevredenheid in het leven, mooie dingen en (sociale en seksuele) ervaringen om naar uit te kijken, een goed sociaal leven, een goede persoonlijke, sociale en seksuele ontwikkeling en ga zo maar door aan positieve (en noodzakelijke) levenservaringen en ontwikkelingen. Onaantrekkelijke mensen, met name (jonge) mannen (maar ook vrouwen), ervaren het tegenovergestelde: uitblijven van die ontwikkelingen met als gevolg eenzaamheid en depressie (denk maar aan de alarmerende opmars van de zogenaamde gewelddadige ‘incels’ in de VS, en dit zijn voornamelijk mannen, zwaar seksueel gefrustreerd, eenzaam en depressief, en vaak ook geen vrienden of enige sociale interactie buiten het beeldscherm om). Eenzaamheid sloopt de ziel en laat individuen vaak suïcidaal alleen in hun kamertje zitten en savonds in bed piekeren tot diep in de nacht. Jong en eenzaam door het leven gaan sloopt je mentale en lichamelijke gezondheid. Niet alleen dit, het weerhoudt ook ontwikkeling in de bovengenoemde zaken; maar je moet ook de kansen gegeven worden om te kunnen ontwikkelen in die zaken. Kansen in de zin van sociaal geaccepteerd worden en dat mensen interactie wíllen houden met jou. Onderzoek heeft ook aangetoond dat zelfs de hersenen achteruit gaan door eenzaamheid; je intellect en cognitie worden flink aangetast. De depressies die vaak volgen geven daarbovenop ook nog eens een klap tegen je algehele gezondheid. Huidhonger en seksuele frustratie (vaak ook met depressie als gevolg) ontbreken hier ook niet aan; het uitblijven van de productie van alle positieve hormonen en stoffen (o.a. oxytocine) die je hersenen produceren als je aangeraakt wordt, als je aangesproken wordt, als je elkaar aankijkt en als je intiem bent (en die je lichaam en geest een serieuze positieve boost geven). Maar als niemand met je wil daten, vrienden worden of seks hebben met jou (omdat je onaantrekkelijk en/of lelijk bent, of een sociale angststoornis hebt, sociaal onhandig bent of iets als Asperger hebt), dan houdt het simpelweg op. Eenzaamheid is voor velen een destiny, en een hele slopende ook. Je wordt sneller oud, je conditie verslechterd en in veel gevallen leef je niet lang en sterf je in ellende. Helaas hoort eenzaamheid bij het leven van sommigen, terwijl het tegenovergestelde weer bij het leven van anderen geldt. Dat is de natuur, het voortzetten van de voortplanting van de mooiste, de knapste, de leukste, de sterkste, oftewel de winnaars, en het verwijderen van de onaantrekkelijken, de lelijkerds, de zwakkelingen, oftewel de losers. Eenzaamheid en alle ellende die erbij komt kijken hoort met name bij die laatste groep. Het is verrot om als jong mens toe te kijken hoe iedereen om je heen wel scoort met dates, seks en relaties en alle positieve ontwikkelingen die je daarbij krijgt terwijl jij iedere dag na je werk of studie alleen thuis komt (en het lijkt wel taboe om hierover te praten omdat je niet moet zeuren omdat je het goed hebt ten opzichte van mensen in andere werelddelen, of je krijgt een beschuldiging dat je gewoon seks zoekt om je pleziertjes te bevredigen…..heel hypocriet eigenlijk), alleen de avond doorbrengt en alleen naar bed gaat met onvervulde menselijke, emotionele en biologische verlangens. En daarbovenop kijkt de maatschappij op je neer omdat je die eenzame loser bent. Maak zo een persoon gewoon belachelijk met het geven van pandapunten of iets anders flauws of beledigends met het niveau a la BNN (vergeet niet dat eenzame gehandicapten flink door het stof zijn gehaald in een aflevering van spuiten en slikken jaren geleden, schandalig). Aantrekkelijkheid is alles, want kennelijk ben je dan écht een beter en waardig mens en verdien je het niet om eenzaam te zijn. Ook al is de maatschappelijke ‘mening’ dat schoonheid en waardigheid van binnen zit, toch kan je vragen stellen of dat wel écht zo is wanneer je dit vergelijkt met wat er écht gebeurd in de realiteit. Ook al heeft iedereen gelijke rechten, maatschappelijk of seksueel, eenzaamheid roei je niet uit. Tenzij ieder mens alle ingrediënten en elementen heeft van een aantrekkelijk individu. Want dan bezit je het vermogen om anderen aan te trekken waardoor eenzaamheid een keuze wordt. Maar helaas is het voor velen geen keuze. Evenals de verschrikkelijke gevolgen wat het geeft. Eenzaamheid is een verrot zwart gat. Maar de keiharde realiteit….en dat gat breidt zich uit in alle leeftijdsgroepen.