Stress en de moderne wereld: laat je niet gek maken!

Eerst een misverstand uit de weg ruimen: niet liefde, maar stress houdt de wereld draaiende. Kijk eens om je heen; het huis waarin je zit; de kleren die je aan hebt; de computer waarop je dit leest, de koffie die je drinkt. Allemaal eindproducten van stress. Zonder stress zouden mensen nou eenmaal niks klaarspelen. Sterker nog: zonder stress was jij hier niet geweest. Dan was je allang overreden door een auto of in de gevangenis gezet omdat je je belastingen nooit deed.

Stress en daadkracht zijn twee kanten van dezelfde medaille. Wanneer de situatie om actie vraagt, maakt je lichaam stresshormonen aan om je op die taak voor te bereiden. We zouden stress dus ook de ‘drang om iets te doen’ kunnen noemen. De belangrijkste hormonen die dit gevoel opwekken zijn cortisol, adrenaline en noradrenaline. Deze stoffen, gemaakt in de bijnierschors, maken je direct alert, gefocust en actiebereid. Dat doen ze onder andere door je bloeddruk te verhogen en je zenuwstelsel op scherp te zetten.

Stress versus het immuunsysteem
Stress wordt pas een probleem als het onvoldoende wordt afgewisseld met slaap, rust en ontspanning. Stress kost ons lichaam ontzettend veel energie, en die energie gaat ten koste van ons immuunsysteem. Die heeft namelijk ook veel energie nodig om de onophoudelijke aanvallen van lichaamsvreemde stoffen (zoals bacteriën, schimmels, parasieten en virussen) onschadelijk te maken. Stress kun je zien als de wake-up call van je lichaam om bedreigingen in de buitenwereld te tackelen, het immuunsysteem als de equivalent om jouw interne omgeving schoon te houden. Beide systemen concurreren met elkaar en putten uit dezelfde energiebron. Het zal je hierom niet verbazen dat langdurig stressen het beste recept is om uitgeput te raken, ziek te worden en depressief te worden.

De grootste stressveroorzaker: je eigen geest
Voor de meeste mensen blijkt de grote stressveroorzaker het werk te zijn. Een kwart van alle werknemers heeft last van vermoeidheidsklachten en 4-7% van burn-outverschijnselen. Een derde van het ziekteverzuim in Nederland wordt veroorzaakt door werkgerelateerde psychische klachten. Als belangrijkste oorzaken wordt genoemd: de hoge werkdruk, gebrek aan zeggenschap en regelmogelijkheden, slechte werksfeer en intimidatie door manager of collega’s. Ook relatie- en gezinsproblemen, schulden, werkeloosheid en een slechte gezondheid geven veel mensen spanning.

De allergrootste boosdoener die stress in stand houdt en verergert, is overigens niet de fysieke omgeving, maar de eigen geest. Het zijn vaak obsessieve piekergedachten die stress aanjagen en vasthouden. Piekeren en stress maken een slecht, eindeloos huwelijk. Piekeren kun je zien nutteloos cirkeltjesdenken: het enige wat het doet is de stress en angst vasthouden door steeds dezelfde zorgen te herhalen.

Veel mensen denken dat ze pas kunnen ontspannen als ze controle hebben over hun uiterlijke omstandigheden, in werkelijkheid is dat onbegonnen werk. Er gebeurt altijd wel iets dat de plannen overhoop gooit. En als de ene deadline is gehaald, wordt het alweer tijd voor de volgende. Mensen die vaak gestrest zijn – zonder dat dit alleen aan de situatie te wijten is – kunnen in plaats van te wachten totdat de buitenwereld verandert, dus beter hun eigen geest leren beïnvloeden. Het slechte nieuws is dat dit niet zo gemakkelijk is als het lijkt: ons brein is in zekere zin geëvolueerd is om te stressen. En dat brein is structureel niks veranderd sinds onze voorouders in hertenvellen over de steppen huppelden.

Ons brein is niet geëvolueerd om ons gelukkig en ontspannen te maken, maar om ons te helpen overleven. Het is een alarmsysteem en probleemoplosser in één, gemaakt om in het oerwoud te overleven, seks te regelen, vriendjes te maken en concurrenten af te troeven. Het probeert, ook wanneer het níet nodig is, strijd en pijn te voorkomen en comfort of status na te streven. Het denken dat hier uit voortkomt lijkt op een uit de hand gelopen oplossingsstrategie: we maken ons vaak zorgen over zaken waar we geen invloed meer op hebben óf we maken ons zorgen terwijl we gewoon actie zouden kunnen ondernemen. Nog meer slecht nieuws: ons oeroude brein wordt extra onrustig van in de moderne maatschappij.

Stress en de moderne wereld
Jij en ik hebben tegenwoordig meer mogelijkheden, rijkdom, kennis, luxe en vrije tijd dan al onze voorouders bij elkaar. We lopen standaard met supercomputers op zak die ons toegang geven tot alle informatie op de hele wereld. We hebben gratis toegang tot de beste medische zorg in een wereld met de minste risico’s en gevaren ooit. En voor elke frustratie, onzekerheid of behoefte die we ervaren is er wel een pil of product ontwikkeld dat een oplossing belooft. Alleen al in je lokale supermarkt kun je tegenwoordig kiezen uit tientallen koffiesmaakjes om een ultiem koffiemomentje voor jezelf te organiseren.

Technologie en wetenschap hebben voor fantastische uitvindingen en vooruitgang op allerlei vlakken gezorgd. Maar de grote hamvraag is natuurlijk: maakt dit ons behalve ouder, gezonder, efficiënter, slimmer en rijker uiteindelijk ook echt gelukkiger? ‘Wat doen al die mogelijkheden met ons geluksgevoel?’

Dit was ook de vraag die psychologieprofessor Barry Schwartz jarenlang dreef. Om dit te onderzoeken hield hij onder andere in 2002 nauwkeurig bij hoe werkzoekenden naar een baan zochten. Aan het einde van zijn onderzoek onderscheidde hij twee type mensen: de maximizers en de satisficers. De mensen die stopten met zoeken naar een baan, zodra ze er eentje goed genoeg vonden, noemde hij satisficers. Degenen die doorgingen om de allerbeste optie te vinden, noemde hij maximizers. De maximizers bleken uiteindelijk beter betaalde banen te hebben (gemiddeld zo’n 7.000 dollar meer), maar ze waren ook meer gestrest, minder tevreden, vermoeider, en neerslachtiger. Ze deden het beter, maar voelden zich slechter. Dat is wat Schwartz de Paradox van de Keuze noemt. Dit soort keuze-experimenten zijn keer op keer herhaald met precies dezelfde resultaten. Hersenonderzoekers zijn er wel uit. Op allerlei gebieden werkt te veel keuze als een rem. Onze verwachtingen worden er torenhoog door en dat maakt ons niet gelukkig, maar juist gestrest, faalangstig of perfectionistisch.

Vroeger waren de belangrijkste vragen die mensen zichzelf konden stellen: hoe krijg ik morgen brood op de plank? Hoe kan ik God en mijn medemensen tevreden stellen? Die vragen waren niet moeilijk te beantwoorden. Je kon kiezen uit een paar beroepen – waarschijnlijk deed je hetzelfde wat je vader of moeder deed – en je luisterde ‘s zondags naar de kerkdienaar. Af en toe ging je naar de biecht. En liefde? Dat ging er ook vrij praktisch aan toe! Je trouwde gewoon met een van de vier huwbare partners die jouw dorp rijk was en scheiden was geen optie (tenzij je partner een sadist bleek). Misschien was zo’n leven niet groots en meeslepend, overzichtelijk was het wel. De vragen van toen zijn vervangen door eindeloos meer complexe vragen als: Wat wil ik worden? Wat maakt me gelukkig? Wie maakt me gelukkig? Welke koffieboonsoort ga ik gebruiken voor de cappucino? Deze vragen hebben geen (simpele) antwoorden, en hierdoor kunnen we er eindeloos over blijven nadenken zonder er ooit een echt bevredigend antwoord op te krijgen. En die vragen nemen toe in complexiteit. De Trein der Vooruitgang dendert voort en de mogelijkheden nemen dagelijks toe.

Falen in een wereld waar van alles mogelijk is
Al de vrijheid, mogelijkheden en technologische vooruitgang leiden tot de illusie van maakbaarheid. We worden tegenwoordig voorgespiegeld – door media, commercie en de geluksprofessionals – dat wij allemaal succesvol en rijk kunnen zijn als wij maar ons best doen. Iedereen heeft gelijke kansen. Als jij ongelukkig bent, dan ben je een loser: je gedraagt je als een slachtoffer terwijl je alle kansen van de wereld om je dromen te behalen. Veel mensen hebben het gevoel dat ze falen en tekortschieten in een maatschappij waarin van alles mogelijk had moeten zijn. De illusie van maakbaarheid maakt dat mensen niet snel dankbaar zijn voor wat ze hebben of wie ze zijn, maar onbevredigbare drang voelen naar meer, mooier en beter.

Het is een illusie omdat er net zoals bij een loterij of talentenjacht, altijd maar een winnaars kunnen zijn en veel verliezers. En hoewel we theoretisch gezien dezelfde kansen hebben zijn we niet allemaal hetzelfde, hebben we niet allemaal dezelfde kansen. Sommige mensen heel veel geluk gehad met hun omstandigheden en hun fysieke en psychische gesteldheid, anderen gewoon veel pech. Niemand heeft zichzelf gemaakt en hoeveel je ook aan iemand sleutelt, de mogelijkheden zijn beperkt. Jouw karakter – inclusief je angsten, verlangens, behoeften, intelligentie, zenuwstelsel – ligt aan banden.

De kloof tussen werkelijkheid en wens
Langdurige stress is grotendeels te verklaren door de kloof tussen iemands situatie en hoe iemand zou willen dat die situatie is. Als jij perfect content bent met je leven als vrijgezelle parkwachter dan ervaar je waarschijnlijk weinig spanning. Als je denkt dat je bestsellerauteur zou moeten zijn met een groots, meeslepend leven en een filmster als partner dan zal dat aan je knagen. Wie gelukkig en tevreden wil zijn (hoor ik een ‘nee’ in de zaal?) komt er niet onderuit de directe link tussen verwachtingen en werkelijkheid te onderzoeken. Talloze psychologen gingen je voor en kwamen tot nogal verbazingwekkende (bijna belachelijke) conclusies.

Onderzoek laat zien dat wij onszelf voor de gek houden als het gaat om geluk. Wij doen van alles om in de toekomst gelukkig te worden, in de praktijk blijken we geen cent gelukkiger te zijn als we dat doel bereiken. Psychologen noemen dat ook wel de hedonistische tredmolen: hoe hard we ook werken, wat we ook verzamelen, hoe aantrekkelijk de persoon ook is met wie we verkering krijgen, hoe veel boekenkennis we ook hebben, echt veel gelukkiger of ongelukkiger worden we daar blijkbaar niet van. Het klinkt nu misschien teleurstellend, maar het is een bevrijding om je te realiseren dat geluk niet in de toekomst ligt. Dat voorkomt veel stress, spijt en moeite. Onderzoek laat zien dat mensen het gelukkigst en meest ontspannen zijn als zij opgaan in de activiteit waarmee ze bezig zijn. En die activiteit hoeft helemaal niet zo hoogdravend te zijn. Ook de was doen of de badkamer schoonmaken kan gelukkig maken. De ontnuchterende waarheid is: als mensen niet de hele tijd denken dat hun leven beter, mooier en spannender zou moeten zijn dan het is, dan zijn ze meteen een stuk gelukkiger en minder gestrest. (Waarom dat zo is lees je hier.)

Marcelino Lopez

Psycholoog, (relatie)therapeut, schrijver. Zoekend naar antwoorden op lastige levensvragen. Meestal tevergeefs. Meer info: marcelinolopez.nl.

 

Lees ook eens zijn boeken:
Liefdesgedoe (2018)
Liefde in Tijden van Facebook (2012).