Op zoek naar je ware zelf

‘De mens ervaart zichzelf, zijn gedachten en gevoelens als iets wat van de rest is afgescheiden, een soort optisch bedrog van zijn bewustzijn.’
– Albert Einstein, natuurkundige –

Ik kreeg ooit een recensieboek opgestuurd getiteld 100% puur jij – Altijd en bij iedereen, geschreven door twee populaire Nederlandse coaches. Op elke pagina werd herhaald hoe je honderd procent (en dus niet bijvoorbeeld 68 procent of 95 procent) altijd en overal jezelf kunt zijn en daar honderd procent (en dus niet bijvoorbeeld 57 procent) voor kunt kiezen. Het boek las als een recept voor pure waanzin, ik heb het na tachtig bladzijden weggelegd.

In de praktijk raken mensen die zo’n boek serieus nemen en ‘honderd procent zichzelf’ willen zijn in de knel. We worden namelijk continu geplaagd door tegenstrijdige verlangens die zich niet laten oplossen door jezelf te zijn. Stel, je oudtante is jarig en hoopt dat je langskomt. Jij hebt er echter geen zin in vanwege je heftige kater en het slechthorende verjaardagbezoek dat daar ook zit. Ben jij niet jezelf als je deze tante bezoekt en een enigszins gemaakte glimlach op je hoofd plakt? Of ben je juist wel jezelf omdat je je tante lief vindt en wil dat zij vandaag gelukkig is? Het is een dilemma waar je niet uitkomt als je ervan uitgaat dat een van die twee zelven je echte zelf zou zijn.

– Is je echte zelf die angsthaas die uit angst voor afwijzing niet openlijk met die aantrekkelijke medereiziger durft te flirten? Of is je echte zelf de sociaal aangepaste persoon die eerst probeert een normaal praatje te maken en wel ziet waar het gesprek eindigt?
– Is je echte zelf de realist die beren op de weg ziet bij het opzetten van een nieuw bedrijf? Of je is echte zelf de avontuurlijke dromer die ziet hoe mooi de toekomst eruit zou kunnen zien als het plan wel slaagt?
– Is je echte zelf de braverik die kiest voor een veilige partner om een kindje mee te krijgen. Of is je echte zelf de passionele romanticus die zich mee laat zuigen in een passionele affaire vol lust en drama die al vanaf het begin gedoemd is te mislukken?

Zit je echte zelf – als die al bestaat – verstopt tussen die verschillende zelven? Of zijn de verschillende zelven allebei even echt? Hoe hard je ook zoekt, hoeveel workshops je ook volgt: er is geen oplossing voor het ware versus onware zelf-probleem. Maar troost je, misschien ben je gewoon altijd jezelf: ook als je je nagels bruin lakt, een roze pruik opzet en begint te blaffen als een hond.

‘De mensen zeggen mij weleens: ‘Ach man, wees toch gewoon jezelf.’ Maar ja, zo ben ik niet.’
– Theo Maassen, komiek –

Niets concreets

Het probleem is dat er nergens in jou een duidelijk afgebakende, concrete zelf is te vinden. Als je gaat zoeken, dan vind je eerder een collectie van verschillende zelven die in verschillende situaties worden opgeroepen. Je ware zelf vinden klinkt instinctief misschien redelijk, maar wie écht naar zichzelf zoekt, het zelf achter alle sociale maskers, vindt daar uiteindelijk namelijk… niets concreets, behalve een eindeloze stroom terugkerende gedachten, verlangens en gevoelens.

De stem in je hoofd (de ik-figuur die tegen zichzelf praat) is de manier van jouw brein om jouw leven bij elkaar te houden en richting te geven. Let er maar eens op: net als een tv-commentator praat de stem alle losse gebeurtenissen in en buiten jouw lichaam aan elkaar, de hele dag door, totdat je slaapt.

Jouw brein is namelijk niet gemaakt om jou gelukkig en wijs te maken, het is geëvolueerd om je te helpen overleven. En dat is een verschil.

Meerdere stemmen

Als je met iets meer aandacht en rust naar je gedachten luistert (zoals getrainde mediteerders doen) dan zul je misschien merken dat er eigenlijk een gesprek gaande is tussen meerdere stemmen die allemaal iets anders willen. Jouw innerlijke stem verandert regelmatig van toon: soms is ie steunend en praktisch, dan weer paniekerig, soms verleidelijk, dan weer streng. Soms herken je er misschien de veroordelende stem van je vader in, dan weer die van je moeder, of van jezelf als kind, of die van je favoriete leraar. De stemmen komen voort uit verschillende, vaak tegenstrijdige verlangens die gezamenlijk een compromis proberen te vinden. Dat gaat bijvoorbeeld zo:

Hongerstem: ‘Ik heb honger! Waar is die brownie ook alweer?’
IJdele stem: ‘Niet zo snel man, weet je nog dat je gisteren zei dat je vijf kilo wil afvallen.’
Luie stem: ‘Huh, o ja. Ach, mensen moeten me nemen zoals ik ben hoor.’
Angstige, eenzame stem: ‘Ho even, weet je nog toen je twintig kilo zwaarder was en je zo eenzaam was omdat je vriendin het uitmaakte?’
Nuchtere stem: ‘Ja, dat weet ik nog wel. Maar goed, dat was omdat ze mijn humor niet begreep. Ik heb nu wel een leuke vriendin.’
Jaloerse stem: ‘Nou, die vriendin van jou heeft het wel steeds gezelliger met Mark, die knappe collega van haar.’
Nuchtere stem: ‘Ja, dat vond ik ook verdacht. Maar ze zei ook dat ze hem een simpele ziel vindt. Ze valt echt op mijn intelligentie en humor.’
Hongerstem: ‘Zeik allemaal niet zo! Hongééér!’
Moederstem: ‘Ik ga nu die brownie pakken. Je heb de hele ochtend nog niet gegeten, straks val je flauw.’

Wijsheid kun je zien als het vaker leren luisteren naar de stemmen die jouw leven meer rust, geluk, liefde, vertrouwen geven en het vaker negeren van de stemmen die jou onnodig bang, gestrest, onproductief of dwaas maken. Naarmate positieve stemmen aan kracht winnen, worden de zeurkousen verder naar de achtergrond verdreven. Dat is moeilijker dan het klinkt. Jouw brein is namelijk niet gemaakt om jou gelukkig en wijs te maken, het is geëvolueerd om je te helpen overleven. En dat is een verschil. Je zult je hele leven lang die verschillende, tegenstrijdige stemmen horen, want ze hebben allemaal een rechtmatige functie. De vervelende, angstige en veroordelende stemmen hebben hun nut: ze willen jou beschermen tegen afwijzingen, blunders en onveilige situaties. Precies daardoor zorgen ze er ook voor dat je je zorgen maakt over morgen terwijl je nu zou kunnen genieten van het mooie moment.

Negatieve stemmen die niets anders doen dan jou neerhalen, verliezen aan kracht wanneer je ze onderzoekt op hun geloofwaardigheid. Hoe waar zijn de veronderstellingen en claims van de afzonderlijke stemmen nu eigenlijk? Als je de stemmen goed test en onderzoekt zul je erachter komen dat juist de dreigende stemmen heel waarachtig klinken, maar dat hun voorspellingen zelden uitkomen. Op die manier neem je ze steeds minder serieus. De meeste blaffende honden bijten niet.